Jak Wschód przyszedł na Zachód

Mateusz Halak

 Kultura zza Dniestru, jest jakby powszechnie znana i nie wchodząc zbytnio w polemikę nad tym, czy lubiana czy nie, warto przypomnieć o początkach napływu społeczności wschodnioeuropejskiej do Kalisza. U podstaw dywagacji co do wartości jakie sprowadzono wraz z pierwszymi koloniami prawosławnymi w Kaliszu, są też rozważania o przyczynie jaka zadecydowała o tym, że miasta polskie stały się mozaiką kulturową.   

Religia spod znaku krzyża z dwoma poprzeczkami widziana jest w Polsce już od późnego średniowiecza. Osoby prawosławne bywały już w otoczeniu króla Władysława Jagiełły, który to w swych podróżach często odwiedzał również i Kalisz. Od XVI stulecia do Kalisza zaczęli przybywać kupcy greccy, którzy zakładali faktorie handlowe. W większej liczbie, wyznawcy kościoła greckiego pojawili się w Kaliszu w połowie XVIII w. i pochodzili z terenów dzisiejszej Macedonii oraz pogranicza albańsko-macedońskiego. Byli to uciekinierzy, szukający schronienia przed terrorem tureckim. Macedończycy rozpoczęli emigrację w I połowie XVIII w. zamieszkując wpierw miasta Królestwa Węgierskiego. Później ci sami  emigranci, tak z miast macedońskich jak i już osiadłych w krajach Korony św. Stefana, skierowali się na północ do ówczesnej Rzeczypospolitej słynącej wszak z tolerancji.
Według najwcześniejszego dokumentu potwierdzającego liczebność wyznawców prawosławia, w 1793 roku mieszkało w Kaliszu 41 mieszkańców religii wschodniej. Następne dane pochodzą z 1811 roku, Kalisz liczył wtedy 7256 osób, w tym zaledwie 66 osób wyznania greckiego. W 1782 r. na wschodniej pierzei rynku Macedończycy zakupili kamienicę i urządzili w niej kaplicę prywatną (uchwały sejmowe z 1764 roku zabraniały prawosławnym budowania kościołów miejskich). W 1786 roku reprezentanci kaliskich Macedończyków: Teodor i Leon Mukułowscy oraz Jan Koźmiński nabyli od władz Kalisza grunt na cmentarz. Założenie cmentarza na kaliskiej Rogatce, wg Adama Chodyńskiego nastąpiło w 1787 roku.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 roku, stało się możliwym wybudowanie w Kaliszu cerkwi. Pierwotnie miał to być plac po starym kościółku pod wezwaniem Św. Ducha, położony na Warszawskim Przedmieściu. Jednakże plac ten otrzymali bracia Repphanowie pod budowę fabryki sukienniczej. Wobec tego władze miasta postanowiły w 1818 roku przekazać Macedończykom dawny kościół i przyległe doń zabudowania byłego zakonu panien Franciszkanek na ulicy św. Stanisława. Patronem nowo utworzonej cerkwi został św. Atanazy. Cerkiew grecka uformowana według klasycznego porządku – prawdopodobnie doryckiego lub toskańskiego, miała mocno świecki charakter, przypominający pałac miejski z ozdobnym czterokolumnowym frontonem. Architektoniczną przesłanką o przeznaczeniu obiektu była neorenesansowa sygnatura z krzyżem zaopatrzonym w dwa ramiona – symbol religii prawosławnej. Poprzednią, przyrynkową kaplicę, przerobiono na dom mieszkalny.

W pierwszych latach pobytu w Kaliszu gmina macedońska nie posiadała opiekuna duchownego, korzystała z posług kapelana poznańskiego. Pierwszym duszpasterzem prawosławnej społeczności kaliskiej został w początkach XIX w. ks. Teodor Petrowicz, jego następcą był Serb, ks. Atanazy Sawicz, pełniący tę funkcję w latach 1808-1827. Po nim kapelaństwo przejął Ukrainiec Bazyli Borysewicz, podpisujący się już jako proboszcz kościoła grecko-rosyjskiego, zasłużony pedagog Szkoły Realnej Kaliskiej. W roku 1843 miejsce ks. Borysowicza zajął ks. Zachariusz Lewicki, po jego śmierci opiekę duszpasterską sprawował kapelan Pułku Jegrów Księcia Warszawskiego, ks. Aleksander Kruglewski. W 1848 roku proboszczem parafii prawosławnej w Kaliszu został ks. Jakub Kraszanowski, uformowany w duchu nieprzyjaznym Polakom. Po upadku powstania listopadowego w Kaliszu zaczęli pojawiać się Rosjanie: pracownicy administracji cywilnej, nauczyciele oraz w znacznej liczbie wojsko, które zajęło pomieszczenia byłego Korpusu Kadetów. W Kaliszu, wśród wyznawców prawosławia zaczęły dominować osoby narodowości rosyjskiej.

W 1832 roku, dla żołnierzy rosyjskich garnizonu kaliskiego w Sali Musztry byłego Korpusu Kadetów (ob. ul. Łazienna 6) urządzono prawosławną cerkiew pułkową p.w. św. Jerzego. To druga w historii Kalisza instalacja atrybutów architektury cerkiewnej. Na Łaziennej, budynek po adaptacji na kościół, zyskał bardziej wymowne symbole religii wschodniej. Nad wejściem do cerkwi mającego za patrona bohatera zwyciężającego smoka, zainstalowano cebulaste hełmy. Stylistycznym rodowodem wprost z Rusi Kijowskiej. Dwa mniejsze i jeden większy hełm dzisiaj mocno kojarzone z kremlem moskiewskim i soborem Wasyla, odczarowały klasycystyczny charakter budynku na prawie 100 lat. Cerkiew miała własnego kapelana. A na początku lat 30 XIX w. założono na terenie wsi Majków, będącej w posiadaniu rodziny Lipskich cmentarz prawosławny, na którym chowano zmarłych żołnierzy rosyjskich i członków ich rodzin. Po upadku powstania styczniowego, Kalisz stał się miastem gubernialnym, czego konsekwencją był napływ większej liczby Rosjan – urzędników, wojskowych, policjantów. W 1870 roku w Kaliszu było 1225 osób narodowości rosyjskiej. Od lat 80. XIX w. do 1912 roku ludność rosyjska systematycznie rosła. W 1893 roku prawosławni stanowili 3,4% mieszkańców miasta, w 1909 już 10,9%. Później choć mieszkańców posługujących się językiem rosyjskim było mniej, to pozbawiony korony orzeł, stanowił, że jednak Rosja nie wyprowadziła się znad Wisły jeszcze na długie lata.