"29. pułk Strzelców Kaniowskich w wojnie polsko-bolszewickiej"

Taki tytuł nosiła wystawa zorganizowana przez Archiwum Państwowe w Kaliszu. 15 sierpnia to dzień, w którym trzeba przypominać udział żołnierzy kaliskiego 29. pułku Strzelców Kaniowskich. Pułku, który wpisał się w historię Polski i Kalisza wielkimi zgłoskami. „Miał swój duży udział w walkach: o odzyskanie niepodległości, w Bitwie Warszawskiej 1920 roku, w życiu społecznym i kulturalnym Kalisza okresu dwudziestolecia międzywojennego, a także w wojnie obronnej 1939 roku. Żołnierze 29 psk wielokrotnie wykazali się męstwem na polach bitewnych. Bitwa pod Kaniowem, walka z naporem bolszewickim w 1920 roku, odzyskiwanie Śląska Zaolziańskiego, obrona Warszawy w roku 1920 i 1939, bitwa nad Bzurą. To tylko wyrywek z chwalebnej historii kaniowczyków. Pułk na każdym polu swojego działania odnosił sukcesy i przynosił dumę miastu, w którym miał swój garnizon (za AP Kalisz, 2021 rok).

29 pułk piechoty Ziemi Kaliskiej powstał w listopadzie 1918 roku na bazie oddziałów utworzonych przez kaliski okręg Polskiej Organizacji Wojskowej. W Kaliszu i Szczypiornie powstały I i II batalion, a w Koninie, Pyzdrach, Turku, Słupcy i Sieradzu III batalion. Dowództwo pułku znajdowało się w Kaliszu. Dnia 26 sierpnia 1919 roku połączyły się 14 pułk Strzelców z 29 pułkiem Ziemi Kaliskiej, przyjmując nazwę 29 pułku strzelców kaniowskich. Nazwa wzięła się od bitwy pod Kaniowem nad Dnieprem, stoczonej w dniach 11-12 maja 1918 roku przez II Brygadę Legionów i II Korpus Polski z Niemcami. Dla upamiętnienia tej bitwy kilka pułków polskich otrzymało zaszczytną nazwę "Kaniowski". Pierwszy chrzest bojowy 29 pp przeszedł pod Anastazowem koło Gniezna, staczając z Niemcami zwycięską potyczkę, wspierając tym samym nieoficjalnie Powstanie Wielkopolskie. Po połączeniu się pułków, 29 psk przeprowadzał szkolenia, ujednolicał broń i umundurowanie. W marcu 1919 roku III batalion 29 psk walczył na Froncie Ukraińskim. 27 września 1919 roku 29 pułk strzelców kaniowskich został przerzucony do Wilna, razem z 10 dywizją piechoty do której przynależał, a następnie na polsko-litewską linię demarkacyjną. Znad granicy trafił nad Dźwinę, gdzie doszło do starć z wojskami bolszewickimi. Zimą roku 1919/20 ogółem pułk dokonał 14 wypadów na wojska nieprzyjaciela. Najważniejszym z nich był wypad na stację Borkowicze w nocy z 5/6 lutego 1920 roku. Oddziały 29 psk przedarły się 15 km w głąb pozycji Armii Czerwonej i poprzez zaskoczenie rozbijały kolejne oddziały wroga, biorąc do niewoli około 300 jeńców razem z oficerami sowieckiej brygady. Zdobyto 4 karabiny maszynowe, kilkadziesiąt koni oraz wiele innego materiału wojennego. Przez całą zimę 29 pułk strzelców kaniowskich wziął łącznie 1000 jeńców. Pod koniec marca 1920 roku jednostka wróciła na polsko-litewską linię demarkacyjną, pozostając w tym miejscu do połowy maja 1920 r. 14 maja 1920 roku armia bolszewicka rozpoczęła ofensywę. W drugiej połowie miesiąca 29 pułk strzelców kaniowskich rozpoczął walki z czerwonymi pułkami. Najważniejszymi starciami tego okresu były bitwy pod:  Starymi i Nowymi Krukami (rozbicie silnego zgrupowania nieprzyjaciela, wzięcie jeńców),  Kozaczkami (9 czerwca 1920 r., zdobycie broni, wzięcie jeńców, zadanie dużych strat), Jaznem (18 czerwca 1920 r., - całodniowe ciężkie walki okupione dużymi stratami),  Dworyszyce - Sielco  (4 lipca 1920 roku). Pułk bronił wtedy swych pozycji pod osobistym dowództwem dowódcy pułku majora Waltera. Znów pułk poniósł ciężkie straty, ale wykonał powierzone zadanie.

4 lipca 1920 roku rozpoczął się ogólny odwrót Wojska Polskiego znad Dźwiny. Cofając się kaliski pułk stoczył liczne potyczki z wrogiem. Jednym z większych starć 29 psk tego etapu wojny było przeciwnatarcie pod Białymi Błotami (9 sierpnia 1920 r. ).

Wkrótce rozpoczęła się bitwa warszawska, w której pułk miał swój udział. 15 sierpnia 1920 r. jednostka walczyła w rejonie Wólki Radzymińskiej, zdobywając materiał wojenny i biorąc jeńców. Bój o Wólkę Radzymińską uznano później za przełomowy moment bitwy warszawskiej. Następnie pułk przeprowadził atak na pozycję radzymińską, a konkretnie wieś Mokre. Po ciężkich i kilkukrotnych natarciach Mokre zostało zdobyte. Niestety podczas walk został śmiertelnie ranny dowódca major Stefan Walter, który zmarł w Warszawie 4 października 1920 r. Jego zwłoki zostały w 1936 roku sprowadzone do Kalisza i pochowane na cmentarzu żołnierskim na Majkowie. W dniach 16-17 sierpnia 1920 r. trwały dalsze zażarte walki, tym razem o utrzymanie pozycji w zdobytej wsi Mokre.

Po bitwie warszawskiej kaliski pułk wziął udział w walkach na południowym odcinku frontu, wchodząc w skład 3 armii generała Władysława Sikorskiego. Polskie oddziały walczyły z 1 Armią Konną Siemona Budionnego, która chciała odciążyć Front Północno-Zachodni, uderzając na skrzydło 3 armii i tyły polskiej kontrofensywy wychodzącej znad Wieprza. 29 psk toczył ciężkie walki w okolicy Sokala. 14 września 1921 roku, kaliscy żołnierze zajęli miasteczko Tartaków. Było to ostatnie starcie pułku w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Następnie pułk został przerzucony do Brześcia nad Bugiem, gdzie stał jako odwód. Tutaj pułk otrzymał chorągiew od biskupa polowego Galla, jako wyraz uznania za dzielną obronę Warszawy. Od listopada 1920 r. pułk pełnił służbę kordonową nad Bugiem, która trwała całą zimę. 24 marca 1921 roku oddział wrócił do Kalisza serdecznie witany przez władze miasta i mieszkańców miasta. Pułk powrócił transportem kolejowym, stąd pierwsze przywitanie żołnierzy nastąpiło na dworcu kolejowym. Następnie pododdziały przy dźwiękach orkiestry przemaszerowały  w stronę koszar przy ul. Kolegialnej. Na dzisiejszym placu św. Józefa, a ówczesnym pl. Konstytucji 17 Marca, żołnierze pułku zostali przywitani przez władze miejskie. 29 psk stacjonował w Kaliszu przez kolejne 18 lat.

Front ukraiński

W połowie stycznia 1919 roku 29. pułk Strzelców Kaniowskich otrzymał rozkaz wysłania jednego ze swoich batalionów na front wschodni. Jego III batalion 21 stycznia 1919 r. wyjechał z Kalisza pod dowództwem kpt. Stanisława Powroźnickiego na odcinek ukraiński. Tutaj walczył do sierpnia 1919 roku. Przez te miesiące, batalion stoczył takie boje, jak:

-24 lutego 1919 r. pod miasteczkiem Hołoby, gdzie rozbił grupę wojsk nieprzyjacielskich i wziął jeńców oraz sprzęt wojenny;

- 26 marca 1919 r. pod stacją Perespa działając na tyłach wroga zdobył pociąg pancerny oraz wziął jeńców;

- 29 marca 1919 r. pod Świdnikami odpierał natarcia Armii Czerwonej;

- 28 kwietnia 1919 r. pod stacją Polica, na linii Kowel - Sarny, zdobył kolejny pociąg;

- w dniach 20-25 marca 1919 r. pod Sarnami i Równem wyparł nieprzyjaciela na wschód, zdobywając dużo taboru kolejowego oraz biorąc jeńców;

- III batalion 29. pSK walczył również pod Twerdyniem, Czartoryskiem, Rafałówką i Olewskiem.

Dnia 4 sierpnia 1919 roku batalion dołączył do reszty pułku, znajdującego się w Małopolsce Wschodniej.

Fragment z walk 29 psk w 1920 roku. Łączność pułku przy pracy w okolicy miejscowości Dołginaje. Zbiory Sławomira Grzymskiego

Rok 1920. Zbiory Sławomira Grzymskiego

Kompania rekonwalescentów 29. pSK dowodzona przez W. Ślubowskiego. Kalisz, luty 1920 rok. Za: Walenty Prajs, "Żołnierski raport 1918-1921", Sieradz 2020, s. 25

I i II batalion 29. pSK wyruszyli na front na początku czerwca 1919 roku. Pułkiem dowodził podpułkownik Karol Szemiot. Od razu po przybyciu na miejsce oddziały włączyły się do walk, które toczyły się w rejonie Brzeżan. Wspomniane bataliony biły się tam z powodzeniem pod Olchowcem. Następnie pułk pojechał w rejon Stanisławowa, gdzie walczyła 4 dywizja generała Żeligowskiego. Tutaj nastąpiła reorganizacja oddziałów. 4 dywizja uległa rozwiązaniu. Zaczęła tworzyć się 10 dywizja piechoty, a w jej strukturach kaliski pułk połączył się z 14 pułkiem strzelców. Od 10 lipca 1919 roku połączone pułki zachowują numerację 29 pułku i otrzymały tytuł "Strzelców Kaniowskich" (na pamiątkę bitwy pod Kaniowem nad Dnieprem, stoczonej w dniach 11-12 maja 1918 roku przez II Brygadę Legionów i II Korpus Polski z Niemcami). Dowódcą został major Stefan Walter. III Batalion, który walczył wówczas jeszcze na Wołyniu, dołączył do pułku 4 sierpnia 1919 roku.

W składzie 10 Dywizji Piechoty gen. Lucjana Żeligowskiego 29. pSK ruszył na wschód w ślad za ustępującym nieprzyjacielem. Do walk doszło m.in. pod Koszełowcami, pod Anielówką i Tłustem. Na początku sierpnia pułk w całości zebrał się w miejscowości Krzywcze Górne, gdzie przeszedł dalszą reorganizację. Do końca września 1919 roku został nad Zbruczem. Ujednolicał wówczas broń i umundurowanie, prowadził intensywne szkolenia.

Front litewski

Dnia 24 września 1919 roku pułk razem z całą 10 Dywizją Piechoty przerzucony został do Wilna. Z Wilna baony pułku odeszły nad granicę polsko-litewską, gdzie w spokoju spędziły dwa tygodnie. Następnie pułk przerzucony został nad Dźwinę w rejon Połocka. Na przełomie 1919/20 roku, podczas dużych mrozów, 29. pSK gnębił czerwone oddziały nocnymi wypadami. Podczas jednego z takich wypadów, w nocy z 5/6 lutego 1920 roku, oddziały pułku wdarły się 15 km w głąb wrogich pozycji dochodząc do sztabu sowieckiej brygady, wzięły 300 jeńców i liczną zdobycz wojenną. W kolejnych wypadach Polacy wzięli do niewoli 1000 jeńców. Pod koniec marca 1920 roku pułk ponownie udał się nad granicę polsko-litewską. W maju 1920 roku 29. Pułk Strzelców Kaniowskich wziął udział w odpieraniu ataków czerwonych pułków. Doszło do walk pod Starymi i Nowymi Krukami, pod Kozaczkami, pod Jaznem nad rzeką Autą. Pod Jaznem pułk toczył zażarte walki, zadając poważne straty wrogowi, ale i sam poniósł ich wiele. Na skutek tego musiał przejść do odwrotu. Kolejna niezwykle krwawa walka rozgorzała pod miejscowościami Dworyszcze - Sielco.

4 lipca 1920 roku nastąpił ogólny odwrót Wojska Polskiego. Od Dźwiny po Warszawę, kaliskie oddziały toczyły uporczywe walki z nieprzyjacielem. 4 sierpnia pod Ostrowiem Mazowiecką 29 pp znalazł się w okrążeniu. Wielkim wysiłkiem udało mu się przerwać pierścień okrążenia. Następnie 9 sierpnia 1920 roku kaniowczycy nacierali na bolszewików pod Białym Błotem. Znowu wróg poniósł straty, jednakże i kaliscy żołnierze stracili 104 poległych i rannych.

Przed pułkiem stanęło teraz najważniejsze zadanie całej wojny - obrona Warszawy.

Front litewski w kwietniu 1920 roku. Zbiory Sławomira Grzymskiego

Krzyż Armii Ochotniczej 1920. Archiwum Państwowe w Kaliszu (APK), Zbiór materiałów rodzinnych, sygn. 350

Bitwa Warszawska

12 sierpnia 1920 roku 29. pSK przybył w rejon Jabłonna - Legionowo. Dwa dni później wkroczył do walki mając za zadanie powstrzymać napór bolszewików, którzy wdarli się w lukę pomiędzy oddziałami Wojska Polskiego. Wieczorem 14 sierpnia I batalion pod dowództwem majora Waltera uderzył na wieś Nieporęt. 15 sierpnia o świcie pułk całością sił uderzył na wieś Dąbkowiznę, rozbijając wrogie wojska. Luka została zamknięta. Do niewoli trafiło 200 czerwonoarmistów. Doszło następnie do heroicznych prób odebrania nieprzyjacielowi wsi Mokre z pozycji radzymińskiej. Udało się to po natarciu II batalionu, którym bezpośrednio dowodził major Stefan Walter. Niestety został on śmiertelnie ranny i zmarł 4 października 1920 roku. Tak ten moment opisuje w swoich wspomnieniach Walenty Prajs, żołnierz 29. pSK:

Po dziesiątym sierpnia nadszedł rozkaz - wymarsz na pozycje - zajęliśmy w lewo od Radzymina pozycje nad wioską o nazwie Mokre. Za wioską była łąka i kępy drzew olchowych, a dalej wzgórze i na wzgórzu lasek, przeważnie brzezina. W tej brzezinie byli bolszewicy i myśmy mieli rozkaz to wzgórze zająć i artyleria nasza zaczęła ostrzeliwać. Po godzinie żeśmy zaatakowali, ale dostaliśmy się pod ogień karabinów i w dodatku nasz dowódca ppor. Hieronim źle poprowadził kompanię do ataku i atak się nie powiódł. W kompanii w pierwszym plutonie było kilku zabitych i rannych, ponieważ pluton ten był w pierwszej tyralierze, jeszcze nie widziałem tak wzburzonego sierżanta Przybylskiego i on odebrał komendę nad kompanią i poprowadził kompanię do ataku plutonami w skokach. Pierwszy dotarł do lasku na wzgórzu plutonowy Micielski ze swym plutonem, za nim wdarła się reszta kompanii i wzgórze zajęliśmy. W tym czasie czwarta kompania prawdopodobnie w marszu zaczęła się cofać i dowódca pułku major Walter z plutonem ochronnym poszedł na pomoc czwartej kompanii i został ciężko ranny w piersi, tak że w drodze do Warszawy zmarł w szpitalu.

Walenty Prajs, żołnierz 29. pSK w 1920 roku. Za: Walenty Prajs, "Żołnierski raport 1918-1921", Sieradz 2020, s. 4

Kaplica grobowa mjr Stefana Waltera przed 1989 rokiem. APK, Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 1129

Nekrolog z "Kuriera Warszawskiego" nr 277 z 6 października 1920 roku

W dniach 16-17 sierpnia pułk trwał na zdobytych pozycjach ponosząc duże straty od morderczego ognia wrogiej artylerii. Utrzymanie wsi Mokre sprawiło, że Warszawa nie została zdobyta, a Wojsko Polskie zadało armii sowieckiej ostateczny cios.

Ostatnie walki pułku w wojnie polsko-bolszewickiej

Po Bitwie Warszawskiej 29. pSK ścigał czerwone oddziały aż do Bugu. Potem pod Chorzelami walczył z wrogą kawalerią, następnie eszelonami pojechał pod Zamość, aby pójść w sukurs okrążonym oddziałom polskim. 29 pp w dalszym ciągu ścigał nieprzyjaciela, a 14 września 1920 roku stoczył swoją ostatnią bitwę pod wsią Tartaków. Pościg za oddziałami Armii Czerwonej trwał nadal, aż pod Dubno. Z Dubna pułk przerzucony został do Kowla, a stamtąd do Brześcia nad Bugiem, gdzie stanął w odwodzie. Tutaj biskup polowy Gall z delegacją z Warszawy, wręczyli pułkowi chorągiew. W Brześciu pułk przeprowadza częściową demobilizację, kilkunastu żołnierzy otrzymało działki osadnicze. Od listopada 1920 roku do końca marca 1921 roku kaliski pułk pełnił służbę kordonową na linii Bugu. Do Kalisza 29. pułk Strzelców Kaniowskich powrócił w dniach od 24 marca do 4 kwietnia 1921 roku.

W wojnie polsko-radzieckiej poległo 11 oficerów, 271 podoficerów i szeregowych. Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari odznaczonych zostało 46 oficerów, podoficerów i szeregowych, a Krzyżem Walecznych - 52 oficerów i 312 podoficerów i szeregowych.

Wojna zakończyła się oficjalnie traktatem ryskim w marcu 1921 roku. Polska odzyskała ziemie sprzed III rozbioru i częściowo II. Nowa granica II Rzeczpospolitej na wschodzie, na arenie międzynarodowej została zaakceptowana w marcu 1923 roku.

Okładka monografii pułku 1928 roku. Biblioteka APK

Karta tytułowa przedwojennej monografii pułku. Biblioteka APK

Sztandar pułku upamiętnieniem jego walk o niepodległość

15 maja 1921 roku na Łęgu Tynieckim Marszałek Józef Piłsudski wręczył pułkowi sztandar. Został on ufundowany przez społeczeństwo Warszawy, jako podziękowanie za jej obronę, a także ze zbiórki kaliszan. W uroczystościach wzięli również udział generałowie: Żeligowski, Rozwadowski i Haller oraz włodarze Kalisza. Odtąd co roku tego dnia 29. pSK obchodził swoje święto.

Uroczystości związane z wręczeniem przez Marszałka 29 psk sztandaru. Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), sygn. 3/22/0/0/276/6/1

Uroczystości związane z wręczeniem przez Marszałka 29 psk sztandaru. NAC, sygn. 3/22/0/0/276/16/1

Odznaka oficerska 29 pułku strzelców kaniowskich. Zbiory Piotra Kozłowskiego

Defilada 29 pułku Strzelców Kaniowskich w Kaliszu. Prawdopodobnie początek lat dwudziestych XX wieku. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4073

Znani kaliszanie w wojnie 1920 roku

W wojnie polsko-bolszewickiej brali udział również znani kaliszanie, jak chociażby Feliks Karśnicki, właściciel Majkowa w okresie międzywojennym. Walczył z Czechami o Śląsk Cieszyński, z Ukraińcami a następnie w ramach 203. Ochotniczego Pułku Ułanów pod Ciechanowem, Smardzewem, Hrubieszowem, Równem, Zwiahlem i Żelechowem.

W wojnie 1920 roku wziął również udział jako saper Ignacy Bujnicki, prezydent Kalisza w latach 1937-1939.

Warto również wspomnieć o majorze Juliuszu Ulrychu, który organizował w Szczypiornie 29. pułk Strzelców Kaniowskich. W latach 1935-1939 był ministrem komunikacji.

W 18 decydującej bitwie w dziejach świata, wziął również udział oddział ochotników Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Jego prezesem był Józef Radwan, żołnierz 29. pSK, który zainicjował powstanie tegoż oddziału.

Również ostatni dowódca 29. pSK ppłk. Florian Gryl walczył w wojnie z lat 1918-1921. W ramach 17 pułku piechoty dowodził najpierw kompanią a następnie batalionem. W październiku 1920 roku został ciężko ranny i leczył się w wojskowym szpitalu.

Przypomnieć należy też o Wacławie Werbińskim ze Złotnik koło Kalisza. W 1920 roku zgłosił się na ochotnika do Wojska Polskiego. Po krótkim przeszkoleniu w Szczypiornie jego oddział brał udział w obronie Włocławka. Potem razem z 29 pułkiem Strzelców Kaniowskich brał udział w Bitwie Warszawskiej oraz sierpniowej ofensywie Wojska Polskiego i pościgu za uchodzącym nieprzyjacielem.

Wacław Werbiński - uczestnik walk z bolszewikami. Za: "Kronika Rodzinna Werbińskich i Grajnertów, bez miejsca i daty wydania,. Juliusz Ulrych, współtwórca 29 pułku strzelców kaniowskich. NAC, sygn. 3/1/0/2/1992/1/1

Przebieg służby Floriana Gryla. Wojskowe Biuro Historyczne, sygn. TAP 27.53.332

Cmentarze

Cmentarz Wojskowy w Kaliszu (dzielnica Majków)

Żołnierze 29. pułku Strzelców Kaniowskich polegli i zmarli z odniesionych ran w wojnie polsko-bolszewickiej, spoczywają m.in. na Cmentarzu Wojskowym w Kaliszu. Nekropolia położona jest przy ul. Żołnierskiej 24 (dzielnica Majków). Powstała oficjalnie w 1914 roku, choć pochówki w tym miejscu odbywały się już w drugiej połowie XIX wieku. W latach 1918-1921 Kalisz był miastem garnizonowym, stanowiąc zaplecze ludzkie oraz materiałowe. Tutaj znajdował się lazaret, do którego trafiali ranni żołnierze pułku. Część z nich zmarła podczas leczenia. Są oni pochowani właśnie na Cmentarzu Wojskowym na Majkowie. Tu spoczywa major Stefan Walter, zmarły na skutek odniesionych ran podczas walk w obronie przedmościa warszawskiego dnia 15 sierpnia 1920 roku. Co roku, w rocznicę bitwy warszawskiej odbywają się przy kaplicy grobowej mjr. Stefana Waltera, uroczystości z udziałem władz miasta. Żołnierze kaliskiego pułku spoczywają głównie w kwaterach 1B i 1C. Nagrobki mają formę krzyża ustawionego na poduszce, z umieszczoną na niej płasko tabliczką inskrypcyjną. Łącznie na cmentarzu pochowano 181 żołnierzy z okresu walk o niepodległość w latach 1918-1921. Ciekawostką jest fakt, że na cmentarzu można znaleźć również nagrobki żołnierzy Armii Czerwonej. Natomiast przy wspólnym grobie por. Józefa Korzona oraz st. strzelca Stanisława Andrusiewicza wmurowane są dwa pociski artyleryjskie.

Inwentaryzację grobów Cmentarza Wojskowego w Kaliszu, można znaleźć pod poniższym linkiem:

Inwentaryzacja grobów 29 psk.

Brama wejściowa na Cmentarz Żołnierski na Majkowie. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Grób por. Józefa Korzona oraz st. strzelca Stanisława Andrusiewicza, którzy polegli 30 września 1920 roku pod Tartakowem. Widoczne po bokach wmurowane pociski artyleryjskie. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Karta ewidencyjna grobu por. Józefa Korzona oraz st. strzelca Stanisława Andrusiewicza. APK, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Kaliszu, sygn. 88

Grób sierżanta 29. pSK Władysława Giebułtowskiego, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Karta ewidencyjna grobu sierżanta 29. pSK Władysława Giebułtowskiego. APK, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Kaliszu, sygn. 88

Kaplica grobowa majora Stefana Waltera, dowódcy 29 pułku Strzelców Kaniowskich, zmarłego na skutek odniesionych ran w Bitwie Warszawskiej. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Tablica na kaplicy grobowej majora Stefana Waltera. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Karta ewidencyjna grobu majora Stefana Waltera. APK, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Kaliszu, sygn. 88

Nagrobki uczestników wojny polsko-bolszewickiej, w tym czerwonoarmistów. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Nagrobki w formie krzyża ustawionego na poduszce, z umieszczoną na niej płasko tabliczką inskrypcyjną. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Nagrobki uczestników wojny polsko-bolszewickiej na Cmentarzu Wojskowym w Kaliszu. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Piątek Adam, strzelec 29 Pułk Strzelców Kaniowskich, zmarł w wyniku choroby 30 września 1919 roku. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Nagrobek żołnierza armii bolszewickiej Stefana Korobowa. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Nagrobek Franciszka Nadarzyckiego, strzelca 29 pp, zmarłego w 1920 roku. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Nagrobki uczestników wojny polsko-bolszewickiej. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Plan Cmentarza Żołnierskiego w Kaliszu, inwentaryzacja z 1967 roku. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1094

Fragment planu Cmentarza Żołnierskiego w Kaliszu, pokazujący sektor z kaplicą grobową majora Stefana Waltera oraz mogiłami żołnierzy 29. pSK uczestniczących w wojnie polsko-bolszewickiej. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1094

Cmentarz w Opatówku

Na cmentarzu parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Opatówku, znajdują się trzy groby żołnierzy 29. pułku Strzelców Kaniowskich poległych w 1920 roku. Pierwszy to kapral Jan Kliber zmarły w Warszawie dnia 19 sierpnia 1920 roku na skutek ran odniesionych pod Radzyminem. Jego rodzice, aby sprowadzić zwłoki syna w rodzinne strony i postawić mu nagrobek, musieli sprzedać 5 ha ziemi. Drugi to Józef Nowak. Ranny podczas wojny 1920 roku leczony był w wojskowym lazarecie, gdzie zachorował na czerwonkę i zmarł. Trzeci grób należy do Piotra Szadkowskiego, uczestnika wojny polsko - radzieckiej.

Grób kaprala Jana Klibra. Fot. Grzegorz Waliś

Inskrypcja z dolnej części grobu Jana Klibra. Fot. Grzegorz Waliś

Zdjęcie ze starego nagrobka Jana Nowaka, ranny podczas wojny polsko-bolszewickiej. Leczony w lazarecie, zachorował na czerwonkę, co było przyczyną jego śmierci. Za: Sławomir Józefiak, Bartosz Biegała, "Za Boga i Ojczyznę. Przewodnik po miejscach spoczynku Wielkopolan poległych w latach 1918-1921", Poznań 2020, s. 129. Biblioteka APK

Tablica nagrobkowa Piotra Szadkowskiego, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej. Fot. Grzegorz Waliś

Cmentarz Miejski w Kaliszu

Na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu (rogatka) znajduje się grób Feliksa Karśnickiego, właściciela Majkowa, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej. Tu znajduje się również grób Stanisława Matuszkiewicza, ochotnika WP, poległego 15 sierpnia 1920 roku podczas Bitwy Warszawskiej.

Stanisław Matuszkiewicz, ochotnik WP, poległy w Bitwie Warszawskiej 15 sierpnia 1920 roku. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Tu spoczywa Feliks Karaśnicki, właściciel Majkowa, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Brama wejściowa Cmentarza Miejskiego w Kaliszu. Fot. Tomasz Dalinkiewicz

Bibliografia

Archiwalia: Archiwum Państwowe w Kaliszu (Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4073, 1094, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Kaliszu, sygn. 88, Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 1129, Zbiór materiałów rodzinnych, sygn. 350),  Narodowe Archiwum Cyfrowe (Instytut Józefa Piłsudskiego, sygn. 3/22/0/0/276/6/1, 3/22/0/0/276/16/1, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/2/1992/1/1),  Wojskowe Biuro Historyczne (sygn. TAP 27.53.332), Zbiory prywatne (Sławomira Grzymskiego, Piotra Kozłowskiego)

Literatura: Walenty Prajs, "Żołnierski raport 1918-1921", Sieradz 2020,  Lucjan Bełdowski, "Zarys historii wojennej 29-go pułku strzelców kaniowskich" , Warszawa 1928,  Sławomir Józefiak, Bartosz Biegała, "Za Boga i Ojczyznę", Poznań 2020,  Franciszek Sępichowski "Skrót historii 29 pułku Strzelców Kaniowskich", Kalisz 1937,  Andrzej Werbiński, "Kronika rodziny Werbińskich i Grajnertów" , bez miejsca i daty wydania, "Album dziesięciolecia okręgu korpusu Nr VII", Poznań 1932.

Strony internetowe: Feliks Karśnicki, Ignacy Bujnicki, Juliusz Ulrych, Józef Radwan, KTW, Karta ewidencyjna obiektu grobownictwa wojennego,  Bitwa Warszawska, Wystawy on-line, Kaliskie Archiwum Filmowe,  O Archiwum,  Załatw swoją sprawę , Gdzie znajdziesz dokumentację pracowniczą , Czym się zajmujemy,  Ewidencja zasobu archiwum,  Chcę skorzystać z biblioteki, Możesz nam pomóc!,  Poradnik genealoga,  Zidentyfikuj fotografie, 70 lat AP w Kaliszu, Wydawnictwa,  Archiwa Rodzinne Niepodległej,  Deklaracja dostępności,  Informacja w sprawie przetwarzania danych osobowych, Raport o stanie zapewnienia dostępności podmiotu publicznego, Termomodernizacja.

Publikacja zamieszczona na stronach Archiwum Państwowego w Kaliszu.