Czaszki tu i ówdzie

Pomiędzy Fabryczną, Nowym Światem, a Handlową istnieje zabudowa w przeważającym stopniu z okresu międzywojennego i gdzieniegdzie z XIX wieku. To nie pocztówkowe widoki miasta, ale historia tutaj wybrzmiewa zacna. Na wsi Czaszki jest dziś miasto, ale właściwie skąd ta nazwa? Dziś nieco tez i hipotez „z prawie” Śródmieścia

Twarze Czaszek
 Wieś Czaszki została wchłonięta przez Kalisz w 1906 roku. Teren ten czaszkami stoi w podwójnym, a nawet w potrójnym tego słowa znaczeniu. Powszechnie wiadomo, że najstarszą nekropolis na Czaszkach jest Stary Cmentarz Żydowski. Kirkut z około 1285/1287 roku istnieje przy zbiegu obecnych ulic Nowy Świat, Handlowej i Skalmierzyckiej, choć jest cmentarzem nieużytkowanym i w znacznym stopniu zniszczonym. Pełnił funkcje grzebalne nieprzerwanie aż do czasów II wojny światowej i należał niewątpliwe do najstarszych nekropolii żydowskich na ziemiach polskich. Górka Dawidowa z kilkoma warstwami grzebalnymi była miejscem świętym dla diaspory żydowskiej w Kaliszu. Znajdowały się tutaj rytualne groby z których część była na tyle płytka, by podczas obfitych deszczy być rozmywana. W ten sposób nazwa osiedla niedosłownie wychodziła na światło dzienne. Kości pochowanych znajdowano wielokrotnie na terenie cmentarza i w jego bliskim otoczeniu. 
Ulica Nowy Świat aż do wybrukowania tonęła w błocie. Podobieństwo obrazów miasta do rosyjskiej rasputicy dotyczyło jednak większej ilości traktów na Czaszkach. Fabryczna w międzywojniu była gruntową, pokrytą piaskiem o ceglanym odcieniu drogą, która nie łączyła się z dzisiejszą Śródmiejską. Było to spowodowane własnością Perlego – działką z halami i magazynami. Tymczasem w stronę Częstochowskiej krajobraz ulicy fabryk zmieniał się zupełnie. 

Żniwowanie przy Fabrycznej
Warunki pod uprawę na Fabrycznej podobno były bardzo korzystne. Dzisiejszą Fabryczną płynęła odnoga Prosny, dobrze widoczna na mapach Kalisza z 1795 i 1802 roku. Na mapie planisty, geometry Ottomara Wollego, z 1878 roku, obecna Fabryczna jest już wyraźnie zaznaczona, a przy niej dworek „Chorabie”, przez jego późniejszego mieszkańca określany jako „Czaszki”. Przy nim zaś rozległe tereny pól i łęgów, na których dzisiaj stoi m.in. NOT. Teren ten zachował charakter podmokły aż do II wojny światowej. Pola uprawne należące do rodziny Margulesa pomiędzy Czaszkowską a Krechowiecką (dzisiejszą Rumińskiego), przy wyższym poziomie Prosny były każdorazowo zalewane. Dwór Chorabie (Czaszki) przechodził z rąk do rąk kolejnych właścicieli. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku folwark nabyła rodzina Józefa Margulesa od niejakiego Frenkla, i administrowała go aż do 1939 roku. Dwór posiadał duży dziedziniec, studnię ze złamanym żurawiem i małym sadem na zapleczu, a w rzeczywistości był jednym z pofranciszkańskich zabudowań. „Ojciec starał się u władz miejskich o fachową i materialną pomoc w odrestaurowaniu zabytku, ale bez skutku” – czytamy we wspomnieniach byłego mieszkańca dworku. Budynek stał na fundamentach z granitowych głazów, które były jednocześnie ścianami piwnic. Jego charakterystyczną rzeczą pozostawał dach, zapadły w pamięci Margulesa: „Parterowy budynek o przekroju prostokąta, miał dwustronnie wysoko spadzisty dach („polski”) pokryty czerwoną dachówką, zwieńczoną gąsiorami”. „Polskości” budynkowi miały dodawać inne cechy, wśród nich tradycyjny ganek  z ośmioma modrzewiowymi kolumnami, oraz trójkątnym szczytem z ażurową robotą cieśli. Przed przeprowadzką do dworku w roku 1929, nowi właściciele byli zmuszeni do remontu budynku, wraz z częściową jego rozbiórką i budową od nowa. Jeszcze przed przystąpieniem do prac nad dworkiem, rozebrano przyległe zabudowania (zapewne magazyny dawnego budynku folwarcznego – jednocześnie przystani rzecznej należącej wcześniej do Franciszkanów). Czym byłby jednak dwór w mickiewiczowskim Soplicowie bez jego malowniczego otoczenia? Dwór „Czaszki” przy skrzyżowaniu Fabrycznej z Czaszkowską również posiadał zielone tło. Teren ten naturalnie porastały strzeliste topole. Autor przypomina błogie lata w cieniu drzew owocowych: czerwono – żółtych renet, zielonych koszteli, czerwono – białych jabłek „choinkowych”, a także gruszek bergamotek. Było więc nie tylko urokliwie ale i smacznie. Ziemia tutaj była urodzajna, więc folwark utrzymywał się przede wszystkim z ziemi. Podtrzymujące trójkątny szczyt modrzewiowe kolumny, na krótko przed wybuchem II wojny światowej stały się elementem ścian pokoi, które wygospodarowano dla rosnącej liczby lokatorów. W tym samym czasie wybudowano tuż obok garaże, których wynajem stał się dodatkowym źródłem utrzymania rodziny. W takim kształcie dworek dożył września 1939 roku. 

Na granicy dwóch światów
Czaszki sięgają ulicy Górnośląskiej. Tutaj przy gwarze ulic, w podwórzach kamienic cisza i błotniste podwórza – jak gdyby z rodowodem wsi Czaszki. Na Czaszkach jeszcze jeden cmentarz – grecko – prawosławny powstały w 1774 r. Jest obok cmentarzy rzymsko-katolickiego i ewangelickiego, świadectwem wielokulturowej historii miasta. Cmentarz religii Europy wschodniej usytuowany jest na niewielkim wzgórzu, nieopodal Rogatki. Od zachodu widok na cmentarz zasłania blok mieszkalny. Od strony ulicy w miejscu dawnego podjazdu znajdują się schody, które prowadzą do klasycystycznej bramy, ujętej po obu stronach otynkowanym murem z wyższymi słupkami. Założony na planie pięcioboku zbliżonego do kwadratu, zajmuje powierzchnię 0,315 ha. Na cmentarzu zachowany jest bogaty drzewostan składający się z dębów, kasztanowców i klonów który stwarza wrażenie kapsuły czasu zastygłej przed półwieczem. To zasługa także licznych zabytkowych grobowców oraz tego, że w przeciwieństwie do pozostałych cmentarzy rogatkowskich – brak tutaj nowoczesnej rzeźby pomnikowej. Złożono tutaj przez 250 lat kilkaset ciał. Rodowód Czaszek po trzykroć.

Mateusz Halak