Lapidarium detalu

 Potrzeba jest w Kaliszu stworzenia magazynu dla ginącego detalu architektonicznego. Stolarki okiennej i drzwiowej, detalu z elewacji – gzymsów, zworników, naczółków, bordiur okiennych, żeliwnych elementów wystroju – balustrad, odbojników, lamp czy ozdobnych krat wentylacyjnych. To nie firmament gwiazd. Tutaj nie trzeba chronić gotyckich, czy barokowych dekorów. To dedykacja dla detalu chociażby z pierwszej połowy XX wieku. Z dzielnic biednych, z ulic których nawierzchnia pamięta  epokę pierwszych sekretarzy, z kamienic warstwy robotniczej, rzadziej mieszczańskiej; absolutnie nie z pałaców, kościołów czy zamków. Z miejsc, gdzie ochrona konserwatorska rozpostarta jest szczątkowo. Takie miejsce mogłoby stać się unikalną przestrzenią oferującą wyjątkową podróż w dzieje miasta.

Nowoczesny lamus
Detal architektoniczny to najbardziej nietrwały, ulotny element tkanki obiektu – najbardziej zagrożony, narażony na zniszczenie, często tracony lub nieodpowiednio przekształcany np. podczas remontu zabytku. Prace budowlane na tkance zabytkowej bardzo często doprowadzają do ogołocenia budynków z estetycznych niuansów czy filigranowych ozdób. To wynik coraz częściej braku świadomości ekip remontowych ale również samych inwestorów. Edukacja w sferze estetyki i historii sztuki byłaby pewnym rozwiązaniem tego problemu, nawet jeśli nie zupełnie to przynajmniej pomogłaby odwrócić fatalny trend obserwowany w całej Polsce. Praktykę ogałacania zabytków z architektonicznej biżuterii. 
Choć w najogólniejszej świadomości, lapidarium kojarzymy z cmentarzami i przykościelnymi murami gdzie eksponowane są fragmenty nagrobków, to jednak do tej encyklopedycznej funkcji lapidariów, dodawane są kolejne. Czasem zaskakujące, ale wszystkie – po równo – ważne. W Łodzi, niedawno założono lapidarium detalu architektonicznego. Miejsce gdzie obejrzymy między innymi  rzeźby, sztukaterie elewacyjne i wnętrz budynków, fragmenty balustrad schodów, kafle, ozdobne drzwiczki piecowe, grzejniki. Do zakresu działania „instytucji” lapidarium należy gromadzenie i prezentowanie detali architektonicznych oraz elementów wyposażenia lub wykończenia wnętrz, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów pochodzących z historycznych kamienic, pałaców, willi i fabryk z terenu Łodzi, oraz promowanie wiedzy na temat historii łódzkiej urbanistyki i architektury. To miejsce ważne dla lokalnej tożsamości oraz kultury; na takie przynajmniej wyrosło przez stosunkowo krótki czasu. To z kolei jednoznaczny wniosek jak potrzebna była to inwestycja. 

Zmierzcha
Nie wszystkie obiekty podlegające służbom ochrony zabytków otoczone są jednakową ochroną. W legislacji na której swoje kompetencji opierają organy konserwatorskie, mamy do czynienia z różnymi rodzajami ochrony zabytków. Wpis do rejestru gwarantuje wszechstronną ochronę zarówno warstwy zewnętrznej gmachu jak i jego interioru wraz ze wszystkim, co zostało zakwalifikowane jako integralna część zabytku. Tutaj o wiele trudniej o niechybne „zagubienie” tego czy innego detalu i dekoru z wnętrz; a pomoc w tym zniknięciu może być przez służby konserwatorskie silnie egzekwowana, co bardzo często kończy się karami administracyjnymi. Zgoła inaczej sytuacja przedstawia się w stosunku do obiektów nie figurujących w rejestrze a jedynie w ewidencji zabytków – gminnej lub wojewódzkiej. Przykładem tej ostatniej grupy jest kamienica pod numerem 46 na rogu ulic: Asnyka i Polnej.

  Ponad stuletni budynek (wybudowany zapewne po podłączeniu Kalisza do systemu kolei pruskiej po 1906 roku), niebawem zniknie z przestrzeni osiedla Adama Asnyka. Informacja o planowanej rozbiórce czynszowej kamienicy znalazła tyle samo zwolenników co przeciwników z których jedni upatrują w dwukondygnacyjnej kamienicy obiekt zabytkowy i wartościowy z tych i innych względów, zaś drudzy wyraźnie akcentują swoje poparcie wyburzenia obiektu przez względy bezpieczeństwa przechodniów i transportu, a także z uwagi na wciąż obecny w murach margines społeczny, który zresztą krok po kroku przyczynia się do dalszej jego dewastacji. Nie bez znaczenia w grupie „za wyburzeniem” są też względy estetyczne; tynki na kamienicy, a właściwiej rzec to co z nich zostało, wyglądają jak po ostrzale artylerii i faktycznie co rusz, kolejne fragmenty sztukaterii czy gzymsów lądują na chodniku. Cud, że na skrzyżowaniu Polnej z Adama Asnyka, nie doszło do tej pory do tragedii. 
Trudno w powszechnej świadomości zakategoryzować wzmiankowany budynek do „zabytkowej rodziny”. Ma to swoje podłoże oczywiście w braku edukacji ale też powodem tego stanu rzeczy jest paradoksalnie to co stało się w jego otoczeniu. W świadomości większości za zabytkowe uznaje się reprezentacyjne budowle związane z warstwami uprzywilejowanymi – pałace, kościoły lub kamienice bogatego mieszczaństwa. Jeśli jednak historia w większym stopniu jest również nauką o dziejach „zwykłego człowieka”, to tak samo godne ochrony jest dziedzictwo po tych ludziach. Może to być dziewiętnastowieczny chłop, rzemieślnik czy robotnik. – Przecież to oni, a nie książęta i królowie, są przodkami większości z nas – dzieli się ze mną spostrzeżeniami Maciej Błachowicz. Czynszówka przy ulicy Asnyka to ostaniec dawnego Kalisza. Tego przed zburzeniem w roku 1914. W ciągu ulic równoległych do dzisiejszej Górnośląskiej – w zamiarach ojców międzywojennego Kalisza – bulwaru łączącego centrum z dworcem kolejowym, znajdziemy nadal kilkanaście większych i mniej okazałych kamienic. Te wyznaczają dawną linię zabudowy, z której w PRL-u  zrezygnowano a w Polsce kapitalistycznej po roku 1989 potęgując to zerwanie. Urbanista by zapłakał – parafrazując popularne porzekadło. W finale, tak katastroficznie niespójną przestrzeń miejską tworzą budynki o różnych wysokościach, oparte o różne linie zabudowy, zorientowane dowolnie, w makijażu diskopolowym i częściowo rozpadające się ze starości. W takim otoczeniu, ewidencyjnym zabytkom, jest trudniej przetrwać. Miano ruder zyskuje się tutaj bardzo szybko a cudowny bezsens trwa gdzieniegdzie już kilkadziesiąt lat. Na rozważne, cierpliwe studia co zrobić z kamienicami z podobnych do osiedla Asnyka dzielnic brakuje i czasu i chęci. Brutalna ekonomia triumfuje. Zamiast adoptować z pozostawieniem ścian elewacyjnych jako świadków historii, stawia się nowe maszynki do mieszkania, często z usługowymi parterami. 

  Gdy ciężki sprzęt wjedzie na opisywaną nieruchomość, będzie to oznaczało koniec budynku ze wszystkimi jego detalami. Chyba, że… się mylę i przewidziane jest uratowanie np. kutych kratownic wraz z furtą bramną, balustrad w klatce schodowej, kafli z pieców czy ażurowych żeliwnych wywietrzników. Mimo, iż w budynku nie zachowała się oryginalna stolarka, to ta obecna w parterze także jest pewnym świadectwem przeszłej epoki i właściwej dla niej kultury budowlanej. W Kaliszu, tak jak i w innych miastach Polski, w ciągu ostatnich 3 dekad od upadku PRL-u roku praktycznie zniknęła większość dawnych ram okiennych od XVIII do pocz. XX w. Ocalały jedynie te okna, których właścicieli nie stać na wymianę na plastikowe. Bieda konserwuje – jakie to prawdziwe. 

  I rozumiem podstawową rzecz, że nikt nie chce mieszkać w zimnym pomieszczeniu. Ale przy odrobinie dobrej woli, można pogodzić różne interesy. Dawne, zawsze skrzynkowe okna, są wyrzucane, podczas gdy można pozostawić skrzydła od ulicy (ozdobne – wartościowe) i zamontować nowe skrzydła od wnętrza mieszkania. To jednak raczkujące na polskim gruncie podejście do substancji zabytkowej. Najpierw trzeba odczarować podłe uwagi do kamienic takich jak przy ulicy Asnyka. Pejoratywne  myślenie o mieszkańcach kamienic odciska piętno na ogólnym zdaniu o tych budynkach. Na zszarganej opinii, bardzo trudno kreować uznanie. Może dlatego częściej burzy się i stawia nowe, niż remontuje stare?  Szalenie trudne dywagacje. Konkludując je, magazyn, nazywając go ładniej – lapidarium, jest potrzebny, by nie ginął detal „gorszej” architektury. Ważne jest, byśmy zachowywali przeszłość dla przyszłości. To pewnego rodzaju miara człowieczeństwa.

Mateusz Halak