„Opozycja antykomunistyczna na Ziemi Kaliskiej w latach 1945-1956” – konferencja na Uniwersytecie Kaliskim

26 września br. wówczas jeszcze w Akademii Kaliskiej ( aktualnie Uniwersytet Kaliski) odbyła się konferencja naukowa pt. „Opozycja antykomunistyczna na Ziemi Kaliskiej w latach 1945-1956”. Zorganizowało ją Archiwum Państwowe w Kaliszu we współpracy wówczas z Akademią Kaliską im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z okazji Dnia Archiwisty.

  W wydarzeniu uczestniczyło liczne grono osób w tym: prof. dr hab. Andrzej Wojtyła, rektor Uniwersytetu Kaliskiego, Grzegorz Szymański, kanclerz Uniwersytetu Kaliskiego, Tomasz Ławniczak, poseł na Sejm RP, prof. dr hab. Jerzy Pietrzak, przewodniczący ZR NSZZ „Solidarność” Wielkopolska Południowa, Bernard Niemiec, dr Jarosław Dolat, kustosz Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku,  Jan Marczyński z Kaliskiego Towarzystwa Genealogicznego „Kalisia”, członkowie Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Archiwaliów w tym: dr Krystian Bedyński, Jerzy Sówka, Józef Kaczkowski, uczniowie  II Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Kaliszu  (opiekuni Karol Przybyła i Jerzy Bruś), młodzież Zespołu Szkół Ekonomicznych w Kaliszu ( op. Izabela Rogińska) i uczniowie Zespołu Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich (op. Ewelina Pawińska).

  Referaty wygłosili historycy i badacze: dr Karolina Bittner (IPN Oddział w Poznaniu), Tomasz Cieślak (IPN Oddział w Poznaniu), Maciej Grzesiński (Szkoła Podstawowa i Szkoła Branżowa I stopnia Stowarzyszenia Edukacja-Młodzież w Pleszewie), dr. Ksawery Jasiak (IPN Oddział we Wrocławiu Delegatura w Opolu), dr Rafał Kościański (IPN Oddział w Poznaniu), Łukasz Przybyłka (IPN Oddział w Poznaniu), Daniel Szczepaniak z Koźmina Wlkp., Paweł Wąs (IPN Oddział w Łodzi), Dariusz Żurek (IPN Oddział w Gdańsku Delegatura w Bydgoszczy).

  Gospodarzem konferencji była dr Grażyna Schlender, dyrektor Archiwum Państwowego i prof. dr hab. Andrzej Wojtyła, rektor Uniwersytetu Kaliskiego. Moderatorem obrad konferencyjnych był dr  Rafał Kościański.

   „Niepodległościowe organizacje młodzieżowe w powiatach kaliskim i ostrowskim. Stan badań i perspektywy badawcze” to tytuł pierwszego referatu, który wygłosiła dr Karolina Bittner. Wskazała, że w woj. poznańskim działało łącznie w omawianym okresie 126 organizacji młodzieżowych, z czego w powiecie ostrowskim 6, a w kaliskim 5. Powstawały one z różnych motywacji. Najczęściej jednak w wyniku poczucia patriotyzmu, młodzieżowego buntu i niezgody na komunizm. Grupy miały charakter propagandowy, samokształceniowy i dywersyjny. W powiecie kaliskim działały: Grupa Spaleniaka (Gimnazjum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Polska Organizacja Podziemna (Gimnazjum i Liceum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Hufiec Wolnej Słowiańszczyzny (Gimnazjum im. A. Asnyka w Kaliszu), Młodzieżowa Organizacja Podziemna (Gimnazjum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Młodzieżowa Organizacja Podziemna „Orzeł” (Gimnazjum im. A. Asnyka w Kaliszu). W powiecie ostrowskim aktywne były następujące grupy: „Biały Orzeł”, „Zdjęta Korona”, Grupa Kazimierza Krysiaka, Polska Podziemna Organizacja Wojskowa, „Stefan Batory”, Tajna Organizacja Wolnościowa „Przedświt”. Ich zadaniem było przede wszystkim oddziaływanie na świadomość społeczeństwa, poprzez druk i kolportaż ulotek.

  Kolejny prelegent Tomasz Cieślak  scharakteryzował podziemie niepodległościowe i konspirację antykomunistyczną na terenie powiatu jarocińskiego w latach 1945-1956. Nawiązał do specyfiki tego regionu – przed II wojną światową Jarocin był ważnym miastem – stolicą powiatu mającą połączenie kolejowe ze światem. Prowadzenie prac konspiracyjnych w czasie II wojny światowej na tych terenach było trudne, ze względu na ich wcielenie do Rzeszy. 21 stycznia 1945 . powołano do istnienia specjalną grupę operacyjną, której część przyjechała do Jarocina, by walczyć z podziemiem antykomunistycznym. To z kolei funkcjonowało w dużym stopniu w okolicach Gołuchowa – na obrzeżach powiatu. Największą grupą była Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”. Komenda obchodu Jarocin miała swoją siedzibę w Pleszewie. Tomasz Cieślak nawiązał do działań legendarnego Jana Kempińskiego „Błyska”, Oddziału Gedymina Rogińskiego ps. Dzielny, żołnierzy Zygmunta Borostowskiego  ps. Bora a także wymienił organizacje młodzieżowe: „Skrusz kajdany” i „Biała Róża”.

  Maciej Grzesiński przybliżył działalność Inspektoratu ostrowskiego WSGO Warta Kryptonim Szamotuły”. przedstawił struktury tej organizacji, oparte na wzorcu AK. 25 stycznia 1945 r. 10 maja 1945 r. Andrzej Rzewuski „Hańcza” powołał do istnienia Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta”. Inspektorat ostrowski obejmował teren 4 powiatów: ostrowskiego, jarocińskiego, krotoszyńskiego i kępińskiego. Jego pierwszym komendantem był mjr Stefan Baranowski ps. „Małek”.  Inspektorat przeprowadził kilka akcji przeciwko funkcjonariuszom Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.

  Dr Ksawery Jasiak omówił działalność Oddziału dywersyjnego „Drzymała II”/ ”Bałtyk” Konspiracyjnego Wojska Polskiego (1947-1948). Konspiracyjne Wojsko Polskie „Murata” to organizacja powstała w maju 1947 r. Rozbito ją w listopadzie 1948 r. Działała w powiecie: wieluńskim, sieradzkim, łaskim, pleszewskim i kępińskim. Jej komendantem był Jan Małolepszy „Murat”. Oddział KWP „Bałtyk”/”Drzymała II” powstał 15 czerwca 1947 r. i działał w powiedzie sieradzkim, kępińskim, pleszewskim i tureckim. Dowódcą był por. Kazimierz Skalski „Zapora”.

  Dr Rafał Kościański (IPN Oddział w Poznaniu) scharakteryzował aparat bezpieczeństwa i jego rolę w likwidacji podziemia w Wielkopolsce południowo-wschodniej. W styczniu 1945 r. na woj. poznańskie skierowano grupę operacyjną UB liczącą 90 osób. W każdym powiecie utworzono Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, podlegający pod Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu.

  Łukasz Przybyłka przedstawił referat na temat źródeł do dziejów podziemia zbrojnego w Wielkopolsce południowo wschodniej po II wojnie światowej.

  Dr Grażyna Schlender przedstawiła historię WSGO „Warta” w Kaliszu i powiecie kaliskim. Ziemia Kaliska została podzielona na dwa inspektoraty: kaliski i ostrowski. Pierwszym szefem inspektoratu kaliskiego był ppłk Józef Sikorski, którego w sierpniu zastąpił  Zygmunt Wasilewski. Szefem struktur miejskich był Albin Lisewski ps. „Biegacz”, powiatowych zaś Nikodem Fibinger ps. „Zajączkowski”.  W Kaliszu istniało 5 placówek, a w powiecie 11. Na terenie inspektoratu kaliskiego UB nie odnotowało ani  jednej akcji zaczepnej przeprowadzonej przez członków WSGO Warta z wyjątkiem jednej przeprowadzonej na początku listopada 1945 na zagrodę bogatego konfidenta milicji Władysława Przepiórkę w Saczynie w gminie Godziesze. Dekonspiracja „Warty” rozpoczęła się w powiecie kaliskim w lipcu 1945 r. Nastąpiły aresztowania, wielu członków ujawniło się. Albin Lisewski został skazany na karę śmierci przez WSO w Poznaniu na sesji wyjazdowej w Kaliszu. Wyrok złagodzono w 1947 r. do 5 lat więzienia.

         Daniel Szczepaniak mówił o konspiracji antykomunistycznej w powiecie krotoszyńskim w latach 1945-1953. Omawianą tematykę podzielił na dwa okresy: od wiosny 1945 r. do amnestii w lutym 1947 r. kiedy to działała WSGO „Warta” i okres lat 1948-1953, gdy działały inne grupy nie mające powiązań ponadregionalnych. Komendantem WSGO „Warta” w obwodzie krotoszyńskim był Tadeusz Tyrakowski. Podlegał on pod Ostrów Wielkopolski. 26 maja 1946 r. doszło do walki zbrojnej pomiędzy UB a WSGO „Warta”. Wydarzenie to przeszło do historii jako bitwa pod Benicami. Po zakończeniu działalności przez WSGO „Warta” najliczniejszym oddziałem był oddział „Bory”. Ważniejsze organizacje młodzieżowe działające w powiecie krotoszyńskim to: AK Zemsta Obwodu Wolność i Niezawisłość Krotoszyn, Podziemie Harcerskie „Zawisza”.

         Paweł Wąs omówił procesy żołnierzy podziemia niepodległościowego przed sądami doraźnymi KBW w Wielkopolsce południowo-wschodniej (kwiecień-czerwiec 1946 r.). Sądy doraźne zostały utworzone na mocy dekretu z 16 listopada 1945 r. Ogółem odbyło się 331 procesów, w których wyniku 35 osób uniewinniono, a 368 skazano na śmierć. Wykonano 360 wyroków śmierci w przeciągu 5 miesięcy. 10 kwietnia 1946 r. do Poznania przybył Jan Ryczanowski, sędzia sądu doraźnego, który ostatecznie zainstalował się w Ostrowie. 13 kwietnia 1946 r. odbył się pierwszy proces oddziału „Cienia”. Sam przebieg procesu był relacjonowany w prasie np. w Głosie Wielkopolskim”. Jan Ryczanowski ułaskawił aż 4 z 5 skazanych na karę śmierci. W Krotoszynie przeprowadzono ostatni proces przed sądem doraźnym – oddziału „Bory”. Z końcem czerwca 1946 r. sądy doraźne zakończyły swoją działalność, a ich funkcje przejęły Wojskowe Sądy Rejonowe.

         Dariusz Żurek przybliżył działalność podziemia antykomunistycznego w powiecie kępińskim w latach po II wojnie światowej w kontekście próby obrony suwerenności Polski na pograniczu dolnego i Górnego Śląska oraz Wielkopolski i Ziemi Łódzkiej. Powiat kępiński był według prelegenta terenem specyficznym ze względu na to, że aż 40% jego mieszkańców w czasie II wojny światowej podpisało niemiecką listę narodowościową. Po wkroczeniu Sowietów sprowadzono w te tereny ludzi ze Wschodu i zainstalowano UB. Franciszek Olszówka przyjął listę VD, ale zdezerterował z wojska niemieckiego. Następnie przynależał do komórki AK „Koniczynka”. Pełnił służbę milicyjną w MO. W trakcie zabawy tanecznej zastrzelił żołnierza radzieckiego i musiał rozpocząć życie w ukryciu. Są tacy, którzy uważają, że „Otto” nie przynależał do WSGO „Warta”, lecz działał na własną rękę. Przeprowadzał on wiele akcji, rozbił kasę oszczędności w Kępnie, podobnie jak siedzibę UB w Kępnie. 8 lutego 1946 r. Franciszek Olszówka zastrzelony w trakcie walki z KBW z Wrocławia oraz funkcjonariuszami WUBP i MO.

         Głos zabarw też poseł Tomasz Ławniczak. Zwracając  do obecnej na konferencji młodzieży nawiązał do książki „Popiół i diament”, która mówi o środowisku poakowskim. Według niej członkowie AK byli katami. Do lat 90. temat Żołnierzy Wyklętych był tematem kontrowersyjnym. Rolą historyków jest przedstawianie młodemu pokoleniu prawdy. Uczestnictwo w konferencji z pewnością przyczyni się do kształtowania charakteru i poglądów młodych ludzi.

Wygłoszone referaty ukażą się drukiem, w publikacji zbiorowej planowanej do wydania w 2024 r.

(grz)