Wielkie piękno

Wiele wskazuje na to, że treścią kolejnego, ostatniego już w tym roku mojego „historycznego” felietonu Szanowni Czytelnicy delektować się będą (ot, taki żarcik) w schyłkowogrudniowym czasie

We wciąż pewno w świątecznej atmosferze, ze śniegiem radośnie prószącym za oknami. Albo – co nie daj Bóg – w „fatalnych okolicznościach” pogody – mróz jak nie mróz, „odczuwalne zimno” (termin z prognoz pogody)  raczej, wiatr (oczywiście w oczy – jak to biednemu), wilgoć, plucha, brr… Przeniesiemy wówczas – że polecę wieszczem – naszą duszę utęsknioną do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych, szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych. Do Niemna mamy cokolwiek daleko ale cała reszta się zgadza i w tym szczególnym, świąteczno-noworocznym czasie zaproszam Sz. Czytelników nad… Swędrnię. 
Zapewne nie wszyscy kaliszanie wiedzą bowiem, że – nie ruszając się zbyt daleko poza miasto – można się przenieść do krainy… niemal takiej, za jaką tęsknił poeta. Taki krajobraz oferuje nam, położona na wschodnich obrzeżach miasta, enklawa spokoju, ciszy i (przez większą część roku) zieleni – dolina rzeki Swędrni. Do najciekawszego jej fragmentu najlepiej dotrzeć od strony ulicy Łódzkiej i Nędzerzewa, choć rozpoczęcie wycieczki od drugiej strony, od Rożdżał lub od Pólka, też może mieć swój urok. Rozległa dolina o dość stromych zboczach, wśród której wije się niespokojnymi meandrami rzeka, rzeczka właściwie, to wymarzony obszar dla rodzinnych spacerów, pieszych i rowerowych rajdów czy, po prostu, ucieczek od hałasów miejskich a także codziennych problemów. W takie miejsce warto wybrać się choćby w Święta Bożego Narodzenia lub w Nowy Rok – by godnie i pięknie wejść w kolejny okres życia (nie mówiąc już o fizjologicznym katharsis po świątecznych lub sylwestrowych „nadużyciach”). A jeśli – psiakrew – aura spłata nam jednak takiego figla jak złowieszczyłem wyżej – cóż szkodzi zachować tekst do lepszych pogodowych czasów a póki co uruchomić wyobraźnię.   

  Zacznijmy od miejsc startu, gdzie możemy ewentualnie zostawić nasze mazdy i lexusy (lub dojechać autobusami liniowymi). Nędzerzew to wieś uwzględniona już w najstarszych źródłach historycznych, a ślady osadnictwa są jeszcze starsze – archeolodzy znajdowali w okolicy fragmenty ceramiki z prehistorycznego cmentarzyska, które zapewne gdzieś tu się znajdowało. W XII w., jak wynika z dokumentów, norbertański klasztor z Kościelnej Wsi w Nędzerzewie miał nad Swędrnią młyn. W naszych czasach w okolicy zaczęto wydobywać surowce budowlane a wyrobiska znajdują się we wsi do dziś. Inną atrakcją miejscowości jest figura Serca Pana Jezusa z 1933 r. stojąca, a jakże, na „rozstajach”. Z kolei o leżących po drugiej, bardziej północnej stronie doliny, Rożdżałach pierwsza wzmianka pochodzi z 1429 r. Bartłomiej Gruszczyński herbu Poraj podarował wtedy Rożdżały kasztelanowi sandomierskiemu Hinczy z Rogowa. Później wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli, w 1918 r. kupiła ją za 240 tys. marek polskich Rozalia z Gościmskich Suska i wraz z mężem Brunonem gospodarzyła tu do II wojny. W 1930 r. ogólna powierzchnia włości wynosiła 280 ha. Pierwszy dwór został wzniesiony w 1870 r. dla Juliana Czartkowskiego a obecna postać pałacu powstała na początku XX w. Pani Suska mieszkała tu z siostrą Zofią, synem i córką. Mąż, który częściej przebywał w Laskach pod Warszawą, był tu raczej gościem. Podczas drugiej wojny w obiekcie mieściła się niemiecka szkoła, w roku 1948 powstał tam dom opieki. W roku 1961 w pałacu pojawiła się szkoła rolniczo-ogrodnicza, która istniała do roku 1990. Obecnie, ponownie, funkcjonuje tam Dom Pomocy Społecznej, a właściwie hospicjum. 

   Założenie dworskie zajmuje północną część miejscowości, a jego granicę wytycza skarpa doliny Swędrni, co niewątpliwie dodaje uroku temu miejscu. Obecnie zachowała się tylko część rezydencjonalna oraz dom robotników folwarcznych. Dwór – pałac jest murowany z cegły, częściowo podpiwniczony, piętrowy, z wyższymi ryzalitami środkowymi. Po północnej stronie holu znajdował się kiedyś pokój bawialny i dalej sąsiedni salonik, z których bezpośrednie wyjście prowadziło na taras dochodzący do wspomnianej skarpy. Natomiast po stronie południowej była zapewne reprezentacyjna jadalnia, połączona z wnętrzami członu południowego, mieszczącego dawniej kancelarię, kuchnię i spiżarnię. W pomieszczeniach parteru zachowały się parkiety, wbudowane szafy, stolarka drzwiowa ramowo-płycinowa i wewnętrzne okiennice, a w salonie kominek.

  Jest też park o powierzchni 1,5 ha założony w latach 70-tych XIX w. przez Czartkowskiego w miejsce ogrodu użytkowego. Po 1945 r. zaniedbany, pół wieku temu poddany rewaloryzacji. W okresie międzywojennym w północnej części parku znajdowała się oranżeria i szklarnia. Najstarsze drzewa sposobią się do uroczystych 125 urodzin. Z części folwarcznej pozostało niewiele. Całkowitej likwidacji w okresie PRL-u uległo podwórze majątkowe, położone po wschodniej stronie parku. Na jego południowym obrzeżu stała obora, na wschodnim stodoła, a na północnym budynek inwentarski (stajnia-chlew-obora), do którego przylegała kuźnia. Natomiast przy granicy z parkiem znajdował się spichlerz. 

  No i na koniec melodramatyczna historyjka. Przed wybuchem II wojny, wśród pracowników zatrudnionych we dworze był mężczyzna mieszkający wraz z liczną rodziną nieopodal dworu. Służba dworska często organizowała po pracy potańcówki, na których prawie zawsze gościł ze swoją żoną. Na jednej z nich między małżonkami doszło do  awantury, po której  mężczyzna wyszedł. Około północy na dworze rozległ się okropny krzyk – w spichlerzu wisiał ów nieszczęśnik a żona zmarłego krzyczała z rozpaczy. Ludziska mówili, że biedak obwiesił się z powodu zdrady, której – z panem dworu – dopuściła się jego niewiasta. Od tamtego wydarzenia każdy omijał rodzinę samobójcy i spichlerz. W końcu wdowa wyprowadziła się z Rożdżał i słuch o niej i jej dzieciach zaginął.
Zostawmy zatem ten zepsuty, jak się okazuje, świat ludzkich słabości i przenieśmy się tam, gdzie swe szlachetne piękno demonstruje przyroda. Swędrnia to rzeczka długości niespełna 50 km mająca swe źródło w powiecie sieradzkim. W bulli gnieźnieńskiej z 1136 r. nazywana jest Zuandria aqua a w 1298 – Sviendrnya. Jest prawym dopływem Prosny, nieco powyżej Rożdżał na rzece zbudowano zbiornik retencyjny „Murowaniec”. Kilka lat temu podobne plany pojawiły się  w odniesieniu do „naszej” doliny. Ochrona prawna – wspomnianym w „Kalendarium” rozporządzeniem Wojewody Kaliskiego z grudnia 1991 r. obszar uznany został obszarem chronionego krajobrazu – oraz brak odpowiednich funduszy odłożył je, póki co, do bliżej niesprecyzowanej przyszłości. Na szczęście, bo chyba szkoda by było takich doznań natury estetycznej.
 

  Obszar chroni naturalny krajobraz dolinny o dużych walorach przyrodniczo-krajobrazowych z jego łąkami zalewowymi, olsami, łęgami nadrzecznymi i meandrami, wysokimi i stromymi skarpami polodowcowych moren z okresu zlodowacenia środkowopolskiego, które – choćby, tak jak dziś, zimową porą – wręcz zachęcają do saneczkowania. Lasy grądowe i dąbrowy zajmują zaledwie ¼ powierzchni obszaru a reszta … to pyszna, pachnąca przez pół roku kwieciem łąka. O bogactwie flory tego terenu świadczy ponad 700 gatunków roślin, w tym kilkanaście prawnie chronionych – w tym m.in. grążel żółty i rosiczka okrągłolistna, grzybień północny, kalina koralowa, kocanki piaskowe, lilia złotogłów czy konwalia majowa. Występują tu zarówno gatunki typowe dla obszarów górskich jak i rośliny torfowiskowe i bagienne. W dolinie żyje wiele gatunków ptaków wodno-błotnych zagrożonych, w skali Europy,  wyginięciem w tym m.in. perkozy i perkozki, cyranki, czajki, kszyki, błotniaki stawowe, wodniaki, zimorodki i płaskonosy Są i owady: motyle i ważki oraz wyjątkowo tu liczna świtezianka błyszcząca. W wodach Swędrni stwierdzono też występowanie dwóch bardzo rzadkich gatunków ryb: minoga ukraińskiego i kozy złotawej, może uda nam się wypatrzeć piżmoszczury lub bobry. To bogactwo flory i fauny sprawiło, że obszar chroniony jest także w ramach sieci Natura 2000. Ochrona prawna wydaje się niezbędna. Wyklucza przemysł i intensywne rolnictwo w obszarze chronionym ale zagrożeniem dla tego typu zbiorowisk jest też obniżanie poziomu wód gruntowych. A z kolei powierzchniowe wody Swędrni i wpadającej doń nieco powyżej Żabianki cechują się IV klasą czystości a kolejnymi „niedogodnościami” są, wysypiska odpadów komunalnych (w Kamieniu)  czy wręcz nielegalne składowiska śmieci. 
W godzinach przedwieczornych i rannych owe sielskie pejzaże bywają dodatkowo spowite mgłami, co nadaje całości nieco metafizyczne zabarwienie. W okresie międzywojennym w Dolinie rozbijały się tabory cygańskie. Genetycznie uwrażliwieni na piękno Cyganie tańczyli przy ogniskach, który to show oglądali, obsiadłszy wzgórza, nasze babcie i  dziadkowie. Plenerowy taniec z gwiazdami – dzisiejsze telewizyjne produkcje nie umywają się do nich. Piękno (wielkie – że pożyczę tytuł ze znanego filmu) tej okolicy wymaga nie tylko prawnej ochrony  ale także naszej wspólnej troski.

Piotr Sobolewski