Wspomnienie Aleksandra Januszkiewicza

Mateusz Halak    

 (…) Profesor mieszkał w XIX-wiecznej kamienicy Wyganowskiego przy alei Wolności (róg Jasnej), zajmując olbrzymie sześciopokojowe mieszkanie, z którego dwa duże pokoje i hall przeznaczył dla Towarzystwa Lekarskiego. Jeden pokój, pięknie urządzony i wyposażony staraniem profesora w pomoce naukowe, służył jako sala posiedzeń. W drugim mieścił się sekretariat i biblioteka. Trzon księgozbioru stanowiły darowizny profesora. Posiedzenia naukowe odbywały się dwa razy w miesiącu, zawsze w sobotę wieczorem.  Rozpoczynając słowem Tadeusza Pniewskiego, dziś wspomnienie Aleksandra Januszkiewicza – wybitnego kaliszanina, z wyboru.

Asklepios kaliski
W drugiej połowie XIX stulecia, mimo nasilonej rusyfikacji, narastało w Królewstwie Polskim wśród inteligencji poczucie polskiej tożsamości narodowej. Lekarze zawsze byli „solą ziemi” i dlatego wśród nich powstawały – jako pierwsze – towarzystwa lekarskie. Podobne zjawiska zaczęły występować w Kaliszu. W 1874 roku kaliski lekarz Franciszek Czajczyński (1839-1876) wystąpił z propozycją utworzenia lokalnego towarzystwa lekarskiego. 3 lata później, w 1877 roku, po przebrnięciu carskich barier biurokratycznych odbyło się w Kaliszu, w obecnym gmachu Starostwa Powiatowego zebranie konstytucyjne towarzystwa, które otrzymało oficjalną rosyjskobrzmiącą nazwę „Obščestwo Vraczej Kališskoj Gubernii”. Adam Chodyński, historyk Kalisza, w swej kronice wydanej w 1885 roku, napisał pod datą 7 czerwca 1877 roku: „Pierwsze wybory do kal. Towarzystwa lekarskiego”. Pod protokołem z tego zebrania widnieją podpisy 10 kaliskich lekarzy: Józefa Cytwica – naczelnego lekarza szpitala św. Trójcy, Feliksa Dreckiego – lekarza wolnopraktykującego, Adama Drozdowskiego – młodszego ordynatora szpitala św. Trójcy, Juliana Grekowicza – lekarza więziennego, Aleksandra Hindemitha – p.o. lekarza powiatowego, Juliana Merkla – pomocnika inspektora lekarskiego i lekarza miejskiego, Kazimierza Mieszczańskiego - lekarza gimnazjalnego, Józefa Rymarkiewicza – naczelnego lekarza szpitala żydowskiego, Waldemara Weissa – p.o. inspektora lekarskiego i Waleriana Wilczewskiego – lekarza wolnopraktykującego. Pierwszym prezesem Towarzystwa wybrano dra Józefa Rymarkiewicza, który tę godność piastował trzykrotnie: 1877-1880, 1882-1884 i 1891-1898. Wiceprezesem został Waldemar Weiss, sekretarzem Adam Drozdowski, skarbnikiem Julian Merkel, a bibliotekarzem Walerian Wilczewski. Od powstania Towarzystwa unikano używania urzędowej rosyjskiej nazwy, a posługiwano się określeniem łacińskim „Societas Medica Calisiensis” i taka nazwa widnieje na pierwszej pieczęci Towarzystwa. Zebrania naukowe prowadzone były w języku polskim (wbrew woli władzy gubernatorskiej). Tym samym Towarzystwo stało się od początku ośrodkiem polskości dla swych członków. Pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX, zrzeszało ono lekarzy, weterynarzy i aptekarzy pracujących w ówczesnej guberni kaliskiej. Już po roku miało 36 członków: 27 lekarzy, 6 aptekarzy i 3 weterynarzy, z tego 19 było mieszkańcami Kalisza, a pozostałych 17 wywodziło się z sąsiednich powiatów, należących do guberni kaliskiej.

Praca Towarzystwa została brutalnie przerwana na początku sierpnia 1914 roku, gdy Niemcy bezpardonowo zburzyli ogniem artyleryjskim Kalisz, mordując jego mieszkańców. Okupacja wojenna uniemożliwiła działalność KTL. 13 czerwca 1918 roku grono lekarzy reaktywowało Towarzystwo. W zebraniu tym uczestniczyli: Edward Beatus, Bronisław Cegłowski, Alfred Dreszer, Adam Drozdowski, Bronisław Koszutski, Feliks Krzymuski, Stanisław Łukaszewicz, Stanisław Orgelbrand, Stefan Rożnowski, Stanisław Sikorski i Marek Zuckier. Nowym prezesem został Adam Drozdowski, senior lekarzy kaliskich, jedyny jeszcze żyjący z dziesięciu założycieli Towarzystwa w 1877 roku. Oficjalną nazwą Towarzystwa było „Kaliskie Towarzystwo Lekarskie”. Fach spod znaku mitologicznego  boga lekarzy – Asklepiosa, prężnie rozwijał się w naszym mieście aż do końca sierpnia 1939 roku.

Rektorską ręką
Po zaciemnieniu, jakie sprowadziła na ośrodki medycyny kaliskiej II wojna światowa, okazało się szybko, że w światowym konflikcie Kalisz stracił zarówno lekarzy, jak i…pacjentów. Mowa tu o zesłanych na katorgę w latach 1939-1944, przede wszystkim naszych starozakonnych braciach. 30 tysięczna wyrwa w społeczności Kalisza, na zawsze odmieniła jego kulturowe oblicze. Po odbiciu Kalisza z rąk Niemców, stopniowo życie wracało na właściwe tory, a zdaniem wielu, tylko na nędzną bocznicę w pozbawionym korony w godle państwie. Zrządzeniem losu, według biografów bohatera tego artykułu – Aleksandra Januszkiewicza, wtedy już były rektor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, wybrał (musząc emigrować z Litwy) nadprośniańskie miasto w związku z jego odsunięciem od miejsc historycznych wydarzeń, w tym politycznych bitew. Sędziwy już wówczas rektor na emeryturze, szukał przede wszystkim spokoju, który pozwoli mu realizować szlachetny wolontariat w Polsce, która błagała wręcz o lekarskie dłonie 
Urodzony w 1872 roku nieopodal Niemirowa na terytorium współczesnej Ukrainy, Januszkiewicz był synem Mariana Januszkiewicza, ziemianina, i Walentyny z d. Regulskiej. Do historii przeszedł jako niestrudzony badacz reakcji ludzkiego ciała na różne używki. Studia medyczne ukończył na Uniwersytecie Kijowskim w latach 1893-1899, uzyskując tamże dyplom cum eximia laude (to jest dyplom z wyróżnieniem). Później specjalizował się (w zakresie interny) u prof. Obrazcowa (1899-1904 i 1906-1914) oraz u prof. anatomii patologicznej i bakteriologii, Wysokowicza (1899-1902), a także – już w Berlinie – u prof. E. von Leydena, K.A. Ewalda i G. Klemperera (1906).

Dwukrotnie służył w wojsku rosyjskim: w czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) i podczas I wojny światowej. Został odznaczony Orderem św. Stanisława III klasy z Mieczami i Orderem św. Anny III klasy. Od grudnia 1919 zamieszkał w Warszawie – pracował jako wolontariusz w Klinice Chorób Wewnętrznych u prof. A. Gluzińskiego. W roku 1921 został mianowany profesorem zwyczajnym diagnostyki i terapii ogólnej chorób wewnętrznych w Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie. W roku 1921 w drugiej stolicy II Rzeczypospolitej został prodziekanem a następnie dziekanem w latach 1921-1923 i rektorem na przestrzeni lat 1930-1932. W wówczas jeszcze polskim Wilnie, zorganizował Wydział Lekarski i klinikę chorób wewnętrznych. W roku 1934 dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej mianowany profesorem zwyczajnym medycyny wewnętrznej. Wyróżniony jako konsultant medyczny i osobisty opiekun marszałka Józefa Piłsudskiego, gdy ten podupadł na zdrowiu. Ostatni litewski epizod profesora, to służba do roku 1944 w poliklinice i  kilku szpitalach we Wilnie.

Najpierw z przymusu na powojenne ziemie polskie i następnie z wyboru, do najstarszego miasta kraju, repatriowany z Wilna do Kalisza emerytowany prof. Aleksander Januszkiewicz zorganizował pierwsze powojenne zebranie KTL (7 lutego 1946) de facto je reaktywując, w którym uczestniczyło 28 lekarzy, w tym 7 członków przedwojennego zarządu. Tadeusz Pniewski, w swoich wspominkach Kalisza przed i powojennego, wielokrotnie przywołuje nazwisko profesora i kaganku wiedzy jaki zorganizował we własnym mieszkaniu w alei Wolności: Ogromnie lubiłem te spotkania (zebrania KTL – przyp. red.), przede wszystkim z powodu ich niepowtarzalnej atmosfery, którą stwarzał nasz wieloletni prezes, prof. dr Aleksander Januszkiewicz. Były kierownik kliniki chorób wewnętrznych i rektor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, po wojnie wybrał sobie Kalisz na miejsce stałego pobytu. Tutaj aż do śmierci sprawował funkcję honorowego konsultanta szpitala miejskiego, jak również przewodniczącego Kaliskiego Towarzystwa Lekarskiego. (…)Po tych posiedzeniach, w gronie zaprzyjaźnionych lekarzy udawaliśmy się zazwyczaj na kolację do restauracji „Europejskiej”. Niezapomniane były te beztroskie wieczory wśród przyjaciół, które dawały nam trochę odprężenia, tak potrzebnego po ciężkiej i odpowiedzialnej pracy. Jarnuszkiewicz jest autorem dziesiątek prac naukowych poświęconych przyczynom i właściwemu leczeniu najbardziej śmiertelnych schorzeń powodowanych przez niewydolność serca. Niektóre jego artykuły: „Dusznica bolesna a zawał mięśnia sercowego” (1933), czy „Zawał mięśnia sercowego jako jednostka kliniczna” (1938), stały kanwą na której spoczywa dzisiejsza wiedza polskich kardiologów. Najważniejszą pracą było wydane w roku 1929 opracowanie pt. „Nadciśnienie tętnicze”, w którym Aleksander Januszkiewicz przedstawił krytycznie różne teorie etiopatogenezy i wprowadził do polskiej medycyny pojęcie choroby nadciśnieniowej. Praca pt. „Ob alkogolnom diurezie” była zwieńczeniem badań nad wpływem alkoholu na układ sercowo-naczyniowy i nerki prowadzonych przez niego w latach 1907-1910.
Krzepiciela myśli medycznej w powojennym Kaliszu, wybitnego specjalistę i osobę o wielkiej empatii, w uznaniu za wielkie czyny na rzecz ratowania chorych, pochowano obok swojej małżonki Joanny z Peszyńskich w grudniu 1955 roku w stroju rektorskim na Cmentarzu Miejskim, co w owych czasach świadczyło o wyjątkowości zmarłego i nieprzeciętnym poważaniu.

W oparciu o Kalisz z oddali T. Pniewskiewgo oraz Prof. dr med. Aleksander Januszkiewicz – życie i dzieło Haliny Dusińskiej.