Piwne rozkosze

Nie tylko o kaliskich browarach

Jakie piwo najczęściej piliśmy w Kaliszu w czasie peeerelu? Ostrowskie. Napój produkowano w browarze przed wojną należącym do niemieckiej rodziny Hirschów. Zakład był ostatnim, który przypominał o tradycjach piwnych naszego rejonu

Rejtan, Złoty Kłos, Koźlak, Wiarus, Jubileuszowe, Wojtek, Lech Mocny – to tylko niektóre z piw, które kupowali kaliszanie. Najsłabiej w pamięć zapadł z pewnością Kryształ, sprzedawany w 0,5-litrowych  butelkach z niebieską etykietą. – To był niewypał – przyznaje Józef Wajs, przez dziesięciolecia kierownik Browaru w Ostrowie Wlkp., autor opracowania o historii zakładu. Produkując lekkie piwo chciano nawiązać do przedwojennej tradycji. Wówczas na niebieskiej etykiecie pod dumnym logo firmy z głową jelenia (der Hirsch to po niemiecku jeleń) widniał napis „kristall” i jeszcze dopełnienie: lager Bier. Dla znawców była to jednoznaczna informacja, że w butelce znajduje się piwo lekkie, łagodne w smaku. Dla klientów ostrowskiego browaru na takie specjały było jednak jeszcze za wcześnie; przyzwyczajeni do picia mocniejszych trunków, odrzucili „rozcieńczone piwo”. Nie bez znaczenia okazał się także kolor etykiety: niebieski jednoznacznie kojarzył się z kryształem, ale tym do mycia szyb…
Dlaczego w peerelu było oczywiste, że jeśli mieszka się w Kaliszu, to na sklepowych półkach będzie stało głównie piwo ostrowskie? Bo tak jak w przypadku szkół czy przychodni lekarskich i w handlu obowiązywała rejonizacja, skutecznie eliminująca konkurencję. W zasięgu zakładu naszych sąsiadów obok Kalisza znalazły się m.in. Włocławek, Koło, Międzybórz, Pniewy, Wieluń, Wieruszów, Sieradz czy Zduńska Wola. Sprowadzenie produktu z innego rejonu wymagało specjalnych zabiegów. Poza tym pozostawały indywidualne wycieczki.

Zapomniany browar
Pierwsze przekazy źródłowe dotyczące browaru w Ostrowie Wlkp. sięgają I poł. XVIII w., ale czasy jego rozkwitu rozpoczęły się wraz z przejęciem firmy pod koniec 1872 r. przez mistrza piwowarskiego Richarda Hirscha z Göslar. Jak podaje potomek przedsiębiorcy, Werner Hirsch: „Richard kupił browar z dołączoną restauracją, do której uczęszczali dostojnicy miasta. Gości raczono piwem wprost z piwnicy chłodzonej lodem. Musujący kryształ podawano z chlebem i szynką lub z własnej produkcji serem”. Staw, z którego w czasie zimy można było pozyskiwać lód, należał wówczas do podstawowych części składowych piwnych przedsiębiorstw. Zimy jednak, wbrew temu, co dzisiaj zwykliśmy myśleć o pogodzie, również w XIX w. bywały łagodne. Jedna z nich w 1898 r. zmusiła Richarda Hirscha do wybudowania mechanicznej chłodziarki, zapewniającej odpowiednie warunki przechowywania produkowanego w jego zakładzie bursztynowego napoju.
Tradycje – trzeba dodać: nie tylko niemieckie, bo w Polsce raczono się piwem już od średniowiecza – ożywają dzięki rodzinnym browarom restauracyjnym, takim jak cieszący się wielkim zainteresowaniem niedawno otwarty kaliski lokal w al. Wolności. Po sąsiedzku nad Prosną, w miejscu gdzie działa spółdzielnia pszczelarska, istniał przed wojną duży przemysłowy Browar Parowy Karola Weigta. O jego świetności zaświadczają potężnie sklepione piwnice (patrz fotografie), dzisiaj ciemne, ogromne i inspirująco puste przestrzenie, ciągnące się pod powierzchnią parkingu Pod Aniołami. W starych gazetach kaliskich można też znaleźć bogate, opatrzone zdjęciami (!) reklamy firmy Weigta; jedną z nich prezentujemy obok.
Wracając do browaru Hirscha. Przedsiębiorstwo, dzięki zapobiegliwości swoich właścicieli, przetrwało inflacje, kryzysy ekonomiczne, dwie wojny, a po upaństwowieniu także peerel. Nie przetrwało w warunkach wolnego rynku. Zakład wchłonięty przez Kompanię Piwowarską SA w 2001 r. został zamknięty.

Piwo naszych babć. Piwo należy do tych wynalazków ludzkości, których technologia wytwarzania od razu zaistniała niemal w doskonałej postaci. Królowa polskiej kuchni Lucyna Ćwierczakiewiczowa wśród swoich praktycznych przepisów kulinarnych z 1885 r. podaje także ten na „wyborne domowe, łatwe do robienia piwo”. Napój przyrządzało się z trzech funtów słodu żytniego (słód to skiełkowane i wysuszone ziarno, w tym przypadku żyto), trzech funtów słodu jęczmiennego, sześciu funtów mąki razowej, dwóch funtów gryczanej mąki, wody i drożdży, a cała procedura wytwarzania trwała kilka dni. Przepis czyta się jak poezję, bynajmniej niełatwą, co tym bardziej pozwala docenić starania piwowarów.

Kaliskie piwo z niewieścich łez i zaradności. Jakie były początki wytwarzania piwa w Kaliszu? Według legendy tradycję rozpoczęła żona Przemysła II. Wizytując ze swym mężem Kalisz, księżna Ludgarda miała trafić na czas tak skwarny i suchy, że wokół słychać było jedynie zawodzenie strapionych kobiet. Gdy mieszczki przyszły do swojej pani po ratunek, ta rozkazała wytoczyć wóz z piwem na ochłodę. A żeby radość tej chwili przedłużyć, trzymając pełny kufel w ręku, księżna nadała Kaliszowi przywilej piwny; nakazała stawiać w mieście mielcuchy (przydomowe warzelnie) i siać jęczmień na okolicznych polach. (Według Baśni i legend kaliskich Eligiusza Kor-Walczaka)

Prosto z klasztoru. W Polsce bursztynowy napój pili już Piastowie. Smakoszem piwa, o czym zaświadczają kronikarze, był Bolesław Chrobry, nazywany przez Niemców „Tragbierem” – piwoszem. W kuchni średniowiecznej było ono podstawą do przyrządzania różnego rodzaju nalewek, ale także czegoś w rodzaju zup (zalewajek), gdy „płynne złoto” zalewano mieszaniną sera i jajek. Prawdziwą furorę piwo robiło wśród zakonników. Postna dieta nie wykluczała bowiem spożywania tego aromatycznego trunku, co dało mocne podstawy do rozwoju przyklasztornych browarów. Takie działały także w Kaliszu; produkowali je m.in. kanonicy laterańscy, franciszkanie czy bernardyni.

Kiedy Kalisz stał browarami. Nazwa „Browarna” na siatce ulic Kalisza pojawiła się dopiero w połowie XIX stulecia (była też wówczas znacznie dłuższa niż dzisiejsza uliczka), choć już w XVII i XVIII w. piwowarzy uchodzili za najznaczniejszy cech w mieście. Potentaci czerpali zyski z kilku punktów warzenia jęczmiennego napoju. O intratności „złocistego” interesu może świadczyć spis majątku jednego z piwowarów, Kazimierza Podbodowicza, który po swojej śmierci w 1777 r. zostawił sześć kamienic, dwa domy i trzy browary. Jeszcze w XIX w. w samym centrum wokół placu ratuszowego mieściło się ich kilkanaście, w tym trzy działały na Łaziennej, a dwa na Piekarskiej. Były to wytwórnie małe, chałupnicze, którym daleko było do przemysłowej produkcji. Na tym rynku zdecydowanie przodowali Karol Weigt oraz Władysław Trąbczyński, którego browar działał na Tyńcu. – Browar przy Wrocławskim Przedmieściu, późniejszej ul. Mostowej, początkowo prowadzili Daniel i Gustaw Weigtowie. W II poł. XIX w. przeszedł on w ręce Karola Weigta. Przedsiębiorstwo zatrudniało 30-35 pracowników. Podczas I wojny światowej zakład zamknięto. Uruchomiono go ponownie w 1925 r. Browar składał się z kotłowni, magazynu jęczmienia i chmielarni, warzelni, suszarni, chłodni piwa, myjni, lodowni, budynku mieszkalnego z butelkownią i kantorem, szopy drewnianej, stajni i wozowni – mówi dr Jarosław Dolat, badacz historii przemysłu.

Anna Tabaka, Maciej Błachowicz