Rezerwat legend i marzeń

W przeddzień otwarcia Rezerwatu Archeologicznego na Zawodziu

Jak wyeksponować relikty grodziska na Zawodziu? Mordowaliśmy się z tym pytaniem przez pół wieku. Zakończona niedawno realizacja definitywnie ucina spekulacje. Jak ją przyjmiemy? Na ile spełni oczekiwania powstałe przez dziesięciolecia powolnego odkrywania świetnej przeszłości grodu?

Pisał w 1959 r. Krzysztof Dąbrowski: „Wyniki badań wykopaliskowych na Zawodziu w 1958 r. spowodowały zmierzch barwnej legendy o zaginionej w tajemniczych okolicznościach kolegiacie św. Pawła. Ustalono jej lokalizację stwierdzając, że nie moce cudowne starły ją z powierzchni, lecz uległa ona prozaicznej rozbiórce, w wyniku której ciosy romańskie służyły jako budulec mieszkańców Zawodzie i Starego Miasta”. Podjęte w tamtym czasie badania wykopaliskowe były największe z dotychczas przeprowadzonych na Zawodziu; przyniosły też najbardziej spektakularne odkrycia. Już dwa lata później powstał pierwszy plan utworzenia rezerwatu archeologicznego. Obok Giecza i Lednicy Kalisz pretendował wówczas do najważniejszego miejsca ekspozycji reliktów grodzisk wczesnopiastowskich w Polsce. Międzynarodowe sesje i kontakty z naukowcami spoza granic socjalistycznego państwa, niemniej z przyczyn politycznych koncentrujące się głównie w obrębie „bloku wschodniego”, rozbudzały ambicje miasta nad Prosną. Kaliskie wykopaliska wizytował sam prof. Aleksander Gieysztor, szef Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, instytucji powołanej do koordynacji prac archeologicznych w całym kraju. Zrzeszała ona najprężniejszych naukowców i przodowała w badaniach interdyscyplinarnych. Do tej mocnej grupy należał Krzysztof Dąbrowski, który dla popularyzacji i promocji Zawodzia zrobił najwięcej. Był on niewątpliwie pierwszą tak wyrazistą postacią w historii badań kaliskiego grodziska, ale nie pierwszą, która próbowała wydrzeć legendom ich tajemnicę.

Szwedzkie Góry
Mieszkańcy o dawnym grodzisku przez wieki opowiadali różne rzeczy. Ośrodek przeżywający swój rozkwit za panowania Mieszka III Starego (zm. 1202) dwa wieki później już definitywnie popadł w zapomnienie. Najpierw ruiny, a potem przykryte ziemią pozostałości dawnych wałów obronnych i kamiennej kolegiaty z czasem zaczęły przybierać formę wzniesień. Mniej więcej wtedy, kiedy po stuleciach wydobywania stąd budowlanego materiału już nikt nie pamiętał, co kryją wypiętrzenia, zaczęto bajać o „Szwedzkich Górach”. Rzekome szańce mieli usypać żołnierze, którzy od czasu do czasu – jak wierzono – pojawiali się na swoich dawnych umocnieniach w scenografii ognistych kuli i innych nadprzyrodzonych zjawisk. Już jednak Adam Chodyński, dziewiętnastowieczny historyk, podkreślał, że to ludowe podanie niewiele ma wspólnego z faktami. W górach – idąc za starymi kronikami – Chodyński upatrywał piastowskiego zamku. Jak przemożna jest siła sugestii, zwłaszcza romantycznej duszy, bardzo dobrze widać na planie wykonanym w 1885 r. przez Władysława Tarłowskiego. Zainspirowany opowieściami Chodyńskiego, geometra w „Szwedzkich Górach” zobaczył pozostałości regularnie zbudowanego na planie pięciokąta zamczyska... Mimo sporej dozy fantazji plan pozostaje ważnym źródłem dla badaczy przeszłości; po pierwsze wskazuje początek naukowego zainteresowania grodziskiem, po drugie pokazuje stopień jego degradacji, po trzecie jest dobrą ilustracją poglądów epoki i preferowanej wówczas estetyki.

Kolegiata
zamiast zamku 
Przekonanie o tym, że wzniesienia kryją zamek piastowski dopiero na początku XX stulecia obalił naukowiec z Krakowa, prof. Władysław Demetrykiewicz. On pierwszy, za namową kaliskiej elity, księży prałata Jana Sobczyńskiego i kanonika Józefa Szafnickiego oraz mecenasa Alfonsa Parczewskiego, przeprowadził w 1903 r. sondażowe badania na Zawodziu. On pierwszy również w kamiennych reliktach zobaczył pozostałości średniowiecznej świątyni. Kilkanaście lat później w memoriale do Polskiej Akademii Umiejętności Demetrykiewicz donosił: „(…) Podjąłem próbne wykopy w jednym ze wspomnianych pagórkowatych wzniesień (…) na grodzisku i natrafiłem na głębokości 1-1,5 m na zwalone w nieładzie pięknie obrobione i profilowane ciosy, pochodzące ze średniowiecznej okazałej budowli romańskiej z XII wieku, raczej kościelnej niż świeckiej, pomieszane z kawałkami przepalonych belek, ułamkami cegieł w formie czworobocznych słupków, czerepami ceramiki średniowiecznej i pogruchotanymi kośćmi (…)”. Efekt tych skromnych badań był zaskakująco bogaty. Sześć kamiennych ciosów, fragmenty profilowanych cokołów i obramień, stanowiły niezbite argumenty przemawiające za tym, że kaliski ośrodek wart jest poznania. W tym czasie zaczyna krążyć inna legenda – o zaginionej kolegiacie i złotych trumnach Piastów zatopionych gdzieś w bagnistych polach Zawodzia.
Czas i pieniądze na przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań miały nadejść dopiero po drugiej wojnie światowej. Naukowcom pomogła polityka.
   
Iwona i książę
Na zainicjowane przez Kościół w drugiej połowie lat 50. obchody Milenium Chrztu Polski władze odpowiedziały Tysiącleciem Państwa Polskiego. Tym samym znalazły się pieniądze na intensywne prace wykopaliskowe w najważniejszych ośrodkach piastowskiego państwa. Stworzony w istocie z pobudek ideologicznych program przyniósł odkrycia, z których do dzisiaj czerpie nauka. Dla archeologów był to czas żniw. Kalisz na ówczesnej mapie zajmował miejsce uprzywilejowane. Jubileusz osiemnastu wieków miasta otwierał państwowe obchody.
W takiej atmosferze, będącej mieszaniną ekscytacji, odświętności i oczekiwania na spektakularne wyniki, rozpoczynano badania na Zawodziu w 1958 r. Pracami kierował Krzysztof Dąbrowski – młody rzutki naukowiec o niebywałej intuicji, z Instytutu Kultury Materialnej PAN, od kilku już lat penetrujący teren Kalisza i okolic. W założonych wykopach częściej można było jednak spotkać dwie młode archeolożki z Warszawy: Iwonę Dąbrowską, wówczas żonę Krzysztofa, i Rytę Kozłowską. Przyjaciółki wspólnie zajmowały się również organizacją pracy i przygotowaniem posiłków dla ekspedycji kopiącej na Zawodziu.
Niemal natychmiast, już w pierwszym sezonie, odkryto kolegiatę, nad której pozostałościami wznosił się wyraźny kurhan. Pomiędzy reliktami fundamentów świątyni Iwona odkryła obiekt – dzisiaj interpretowany jako element budowy ołtarza – okrzyknięty sensacją naukową. Mówiono i pisano o odnalezionych grobach książęcych, mauzoleum najwspanialszego władcy wczesnośredniowiecznego grodu Mieszka III Starego oraz jego syna Mieszka Mieszkowica. Ranga Kalisza rosła. To był sukces na miarę oczekiwań i ambicji „najstarszego w Polsce” miasta. „Prasa codzienna i komunikaty radiowe podawały w ostatnim tygodniu lipca wiadomość o odkryciu grobowca księcia Mieszka Starego. Ta sensacja naukowa wywarła zrozumiałe poruszenie w Kaliszu – mieście darzącym archeologię szczególnym sentymentem i wiążącym z wynikami jej badań swoje ambitne plany na przyszłość” – relacjonował na łamach lokalnej gazety Krzysztof Dąbrowski, mocno już wówczas zaangażowany w przygotowania do kaliskiego jubileuszu.
Najbardziej znane zabytki z Zawodzia: pozostałości drewnianego krzyża okutego miedzianą blachą, kamienna płyta z drzewem życia, fragmenty witraży z kolegiaty zostały odkryte w tym pierwszym okresie wykopalisk. Przez następne sezony uzyskano wiedzę dotyczącą podstawowych faz rozwoju grodu (IX  – X/XI – XII w.), jego rozplanowania i umocnień oraz zabudowy drewnianej.  

Rezerwat z pleksiglasu
Po fali euforii trzeba było sobie odpowiedzieć na pytanie, co zrobić z odkopanym dziedzictwem. Badania jeszcze trwały – pierwszy etap zakończył się w 1965 r. – gdy Krzysztof Dąbrowski wystąpił z projektem utworzenia na Zawodziu rezerwatu archeologicznego. Podstawowym materiałem konstrukcji postawionych nad reliktami kolegiaty i innych obiektów grodu, zachowanych na miejscu miały być stalowe rury i pleksiglas. Dąbrowski tłumaczył, że mocny kontrast pozwoli wydobyć oryginalność wczesnośredniowiecznej architektury. Po latach ta pierwsza koncepcja broni się jednym – zakodowaną w niej myślą, aby nie zakopywać z powrotem tego, co raz odkopano. Po krytyce projekt zmieniono, ale i tak nie uchroniło go to przed losem wiecznego „półkownika”, ciekawostki dla badaczy tendencji w ochronie i konserwacji zabytków. Koncepcja ostatecznie zrealizowana jest diametralnie inna; opiera się na popularnej dzisiaj rekonstrukcji, tj. możliwie najbliższym w formie zbliżeniu do czasów minionych, w tym przypadku świata książąt i wojów. Disneyland w przebraniu czy ambitna próba ożywienia historii? Czas pokaże.

Anna Tabaka, Maciej Błachowicz