Wsie służebne

No i – dla większości z nas – po wakacjach. Czas powrotów z wakacyjnych wyjazdów – Zanzibarów, Egiptów, Malt (dotyczy też tej w Poznaniu), Międzyzdrojów, Międzywodzi i Miedzyborzy, Dąbek, Dębek lub zielonych wzgórz nad Soliną. Albo przynajmniej od babci na wsi (pozbawionym rustykalnych konotacji rodzinnych zawsze pozostaje tzw. agroturystyka). I właśnie o  niektórych z tych wsi – a szczególnie o pochodzeniu ich nazw – w tym odcinku słów kilka

Poszukamy mianowicie tych wiosek z bliższych i nieco dalszych okolic Kalisza, których nazwy wywodzą się od nazw profesji, jakie sprawowała w okresie średniowiecza znacząca część ich mieszkańców. Ich powstawanie na obszarze obecnej Polski, Czech i Węgier  było jednym z elementów wczesnofeudalnego ustroju, nazywanego również ustrojem „prawa książęcego”. Miał on swoje wzory w instytucjach książęcych i kościelnych w Bawarii, gdzie także do dziś można spotkać nazwy miejscowe tworzone na podobnej zasadzie. Głównym źródłem takich rozwiązań gospodarczych był karoliński projekt wyrażony w „Capitulare de villis”, pochodzącym z VIII w. W osadzie służebnej zamieszkiwała z reguły ludność – ludzie książęcy (homines ducis) jednej specjalności, która była zwolniona od części innych danin i ciężarów, ale – że nie ma nic za darmo – w zamian obciążano ich  specjalnymi obowiązkami rzemieślniczymi lub posługami na rzecz grodu. Wykonywali oni swoje prace w książęcej służbie dworskiej (np. Komorniki, Pracze, Kuchary, Piekary, Stróże, Czastary (od słowa czasta oznaczającego „droga bita”), służbie hodowlanej (np. Konary i Koniary, Owczary, Świniary, Kobylany, Skotniki – hodowcy bydła), służbie rzemieślniczej i wytwórczej (np. Smolary i Smolarze, Garbary i Garbarze, Kowale, Krawce, Łagiewniki – ludzie zajmujący się wytwarzaniem łagwi, czyli drewnianych beczułek bądź syceniem miodu i warzeniem piwa, Bednary, Mydlniki, Złotniki, Mączniki, Grotniki), łowieckiej (np. Psary – ludzie zajmujący się hodowlą i tresurą psów myśliwych, Strzelce, Jastrzębniki, Bobrowniki), rybackiej (np. Rybaki, Rybitwy, Niewodniki), bartniczej (np. Bartniki, Miodary, Bartodzieje) czy służbie związanej z produkcją alkoholu (np. Winiary, Piwowary, Chmielarze, Miedary i Miodary). Służebnicy (ministeriales) wykonywali swoją pracę w grodzie na dworach książęcym czy królewskim  lub w miejscu do tego przeznaczonym. W okresie późniejszym niektóre grupy służebnych i zapewne także osady służebne przeszły do fundowanych przez panującego majątków kościelnych. Żyli „o własnym chlebie” wypracowanym przez samego służebnika z rodziną na własnym, dziedzicznym gospodarstwie. Swoje powinności – o ile władca nie zdecydował inaczej – dziedziczyli.

U nas takie osady powstawały praktycznie wraz z państwem polskim – od X w. a nazwy, o których mówimy pojawiają się w dokumentach – od wieku XI. Na obszarze ziem piastowskich zachowało się ponad 400 wsi o takich nazwach, liczne – wsie lub ich pierwotne nazwy – zanikły. Najczęściej stosowaną zasadą, choć jak się za chwilę okaże – nie jedyną, było wówczas dodanie do nazwy zawodu przyrostka – niki lub - ary, , a dawniej jeszcze -arze, -nicy. Oczywiście przy zastosowaniu takiej zasady etymologicznej zjawisko powielania się tej samej nazwy w odniesieniu do kilku, kilkunastu a w skrajnych przypadkach nawet kilkudziesięciu osad było powszechne. Największe skupiska takich miejscowości dokumentuje się w Małopolsce (154 nazwy) i na Śląsku (111 nazw). W wielu przypadkach owe nazwy przetrwały, choć może się zdarzyć, że żaden z mieszkańców takich na przykład Zdun nie ma dziś już pojęcia, jak zbudować porządny piec. Takie miejscowości zwykło się nazywać wsiami służebnymi a ową „służbę” tambylcy świadczyli na rzecz ośrodka, jakim był gród – w naszym przypadku gród kaliski. Choć – z rozmachu – wyłuskamy także kilka bardziej odległych wiosek gdzie beneficjentami roboty ich mieszkańców były także inne grody regionu. Znakomitą część nazw wsi bez trudu „przypiszemy” danej profesji choć niektóre… Zatem popatrzmy.

Z rejonu Wielkopolski Południowo-Wschodniej  można, między innymi – bo znawcy tematu i uważniejsi analitycy map dorzuciliby zapewne co nieco – wymienić (kierunek północny wschód): Żelazków, Młynisko. Wyjeżdżając na wschód mamy: Winiary (wsi  o tej nazwie lub – jak choćby w przypadku Kalisza czy Poznania – dawnych wsi wchłoniętych obecnie przez miasto jest chyba rekordowa liczba),  Kobylniki (wiadomo!) – koło Kalisza (Tyńca, też koło Błaszek (Stawu) i koło Jarocina, wspomniane Zduny – dziś tuż za granicami Kalisza nad zalewem Szałe a drugie, większe – na południe od Krotoszyna. Jadąc dalej w kierunku Łodzi mamy Kobierno (tkacze kobiercy, druga wieś o tej nazwie na zachód od Kalisza) koło Tłokini ale i w pobliżu Krotoszyna, Szczytniki (produkcja szczytów czyli tarcz), Złotniki (rękodzielnictwo związane z metalami szlachetnymi) – koło Kalisza i koło Koźminka a także Poprężniki (uprzęż) – koło Goszczanowa,.

Jadąc na południe mamy: Psary k. Ostrowa – Ołoboku, Bobrowniki – na południe od Grabowa, Bobry (ale i Bobrowo – koło Goliny), Tokarzew – koło  Ostrzeszowa (toczone – okrągłe naczynia drewniane) ale i Tokary – koło Turku, koło Rawicza a Tokarów – koło Nowego Miasta. No i jeszcze  Rudniki – koło Ostrzeszowa i też koło Wielunia, Sokolniki  i Czastary (wspomniani wyżej nadzorcy dróg) – koło Wieruszowa, Natomiast bardziej na zachód: Mączniki (przerób ziarna na mąkę) – koło Skalmierzyc i koło Grabowa. Są Konarze koło Baszkowa (hodowali wybrane egzemplarze koni) ale i Konary koło Grodźca a także w pobliżu Rawicza. W naszym regionie mamy przynajmniej trzy odsłony Łagiewnik: koło Kobylina, Grodźca i koło Wielunia. 
W trakcie wycieczki w kierunku  północno-zachodnim natkniemy się na dobry początek na Kuchary – a gdzie kucharze tam i – Kucharki (taka miejscowość też koło Konina – Starego Miasta), Piekarzew i Cieśle – koło Pleszewa (ale i  koło Wielunia). Być może odwiedzimy też: Piekary  Kowale i Kowalew – koło Pleszewa, (ale też koło Skalmierzyc a gdzieś w Polsce mamy też Kowalno i Kowary). Nieco dalej mamy Cieśle (w dodatku Małe i Wielkie – za Żerkowem) i Żerniki (dziś powiedzielibyśmy pewno miernicy, geodeci ale też przygotowanie żerdzi (pali), być może do budowy grodów i Wilkowyje (wabili wilki) – to wszystko koło Jarocina. Żerniki przycupnęły też koło Blizanowa. Na zakończenie wypadu dotrzemy pewno do  Żerkowa, którego pierwotna nazwa brzmiała Garncary. No i wreszcie jadąc na północ  mamy Jastrzębniki (hodowali jastrzębie przydatne w polowaniach, w Polsce istnieje też wieś Jastrzębiec) i Korab za Jankowem (choć tu chyba trudno założyć, że we wsi produkowano łodzie, choć…?). Sporo tego – a na miodową  okrasę wspomnę jeszcze o Bartodziejach (bartodzieje byli hodowcami pszczół i dostawcami miodu) – osadzie znajdującej się tam gdzie dziś leżą Petryki. 

Nieco dalej znajdziemy (lub znaleźlibyśmy kiedyś, bo część nazw, nie wiadać czemu zmieniono) jeszcze – tu już alfabetycznie: Dzietrzniki (zdzierali i wyprawiali skórę) i Komorniki  (funkcje administracyjno-skarbowe i sądowe) – koło Wielunia, Mączniki koło Środy Wlkp, Rybaki koło Rawicza, Solniki (warzelnicy soli) koło Słupcy Świątniki (posługa w kościołach) koło Rzgowa) i Świniary koło Ladu. I na koniec, dla drążących temat dogłębniej, podam jeszcze kilka, nie wymienionych wcześniej nazw o proweniencji służebnej:  Barcinek, Bednarki. Bobrowniki, Cienietniki, Chlewiska, Chmielary, Chomęcice, Dziećmierowo, Glinki i Wypalanki, Grzebienisko, Garncarsko, Gęsiory, Jadowniki, Kamionki, Kłobuck, Kobierniki,  Kołodzieje,  Kobylnica, Kobylany,  Kobyłka,  Konary, Koniary, Koniaków, Koniarskie, Korabniki, Krajkowo, Krosinko, Krosno, Lisówki, Łękno, Łowęcin, Medyka, Miodary, Mleczewo, Mydlniki (tu wyjaśnię: nazwa pochodzi od wymydlania rudy darniowej, a niekoniecznie od mydła), Niewodniki  Oborniki, Owińska, Piekary,  Rybitwy, Sady, Siekierki, Skórzewo, Skrzynki Szewce, Złotkowo i Żarnowiec. W tych przypadkach celowo nie podałem nazw profesji, od których osady wzięły nazwy – ich wytropienie może być niezłą umysłową rozrywką na coraz dłuższe (bo już prawie jesienne) wieczory.
Żeby było jasne – osad służebnych na ziemiach polskich było znacznie więcej (patrz wcześniejsze rozważania) – zdecydowana większość z nich miała jednak nazwy nie związane z zajęciami zamieszkującej je ludności. Tak czy owak zjawisko tego rodzaju służebności było powszechne  i  – gdyby takowe w wiekach średnich już istniały – każdego ranka „podmiejskie autobusy”  z tysięcy wiosek do „miasta” dowoziłyby spore rzesze ludu pracującego. A fakt, że z danego wiejskiego przystanku (nadal – żartując – fantazjuję sobie) wyruszali ludzie tej samej profesji miałoby swój plus – po drodze można byłoby wymienić doświadczenia zawodowe,  zawiązać ośrodek doskonalenia i wspomagania zawodowego czy nawet założyć branżowy związek zawodowy, który broniłby biedaków przed łupieżczymi zakusami feudalnego pana.
Piotr Sobolewski