Kalisz, miasto wielokulturowe: Ewangelicy

Kalisz od początku swego istnienia był miastem wielokulturowym. Przebiegające obok niego ważne szlaki handlowe powodowały, że przez Kalisz przewijali się przedstawiciele różnych religii, grup etnicznych i kultur. Prężnie rozrastający się ośrodek miejski przyciągał kupców i rzemieślników. Niektórzy przystanęli w Kaliszu tylko na chwilę, inni zostawali na stałe. Statut Kaliski już w 1261 r. nadał Żydom pewne prawa. Macedończycy, zwani przez kaliszan Grekami,  ciągnęli przez Kalisz z węgierskim winem, rosyjscy urzędnicy z rodzinami oraz kozacy zaczęli się osiedlać gdy Kalisz znalazł się pod zaborem rosyjskim (r. 1815), a trochę wcześniej podczas zaboru pruskiego (1795 r.) w Kaliszu i okolicach osiedliła się znaczna ilość pruskich urzędników, rzemieślników i rolników. To właśnie Niemcy – luteranie, czyli ewangelicy lub protestanci – dali początek parafii ewangelicko-augusburskiej w Kaliszu. Wnieśli też znaczny wkład w rozwój przemysłowy i edukacyjny naszego miasta 

   Parafia ewangelicko-augsburska została założona w Kaliszu w r. 1795. Do parafii należały filiały w Holendrach, Koźminku i Opatówku. Ciekawe i niewiele znane są dzieje miejsc odprawiania obrzędów religijnych kaliskich parafian wyznania protestanckiego. Początkowo odbywały się one w różnych „wypożyczonych” na czas nabożeństwa kościołach katolickich, a nawet w jednej ze sal ratuszowych. W 1797 r. arcybiskup Ignacy Krasicki przekazał parafii ewangelicko-augsburskiej opuszczony przez jezuitów kościół przy obecnej ul. Kolegialnej 2. W r. 1913 wybudowano dom parafialny przy ul. Niecałej, do którego przeniesiono z ul. Piekarskiej elementarną szkołę ewangelicką. Niestety, w r. 1945 kościół na ul. Kolegialnej wrócił do prafii rzymsko-katolickiej. Znany jest nam pod nazwą Garnizonowy. Po tym fakcie, nabożeństwa ewangelickie odbywaly się w  Domu Starców na ul. Litewskiej. Współcześnie, świątynia parafii ewangelicko-augsburskiej w Kaliszu znajduje się przy ul. Wał Staromiejski 9. 

  Wielu mieszkańców Kalisza, których nazwiska są powszechnie znane, było wyznania ewangelickiego. Eward Wende (1874-1949) – pastor, odprawiał nabożeństwa w języku niemieckim i polskim, nie podpisał volkslisty nawet wtedy gdy trafił na gestapo. Bracia Muller (właściciele fabryki pluszu i aksamitu, zwanej po wojnie Runotexem) – jeden z nich, Hugo wraz z Ludwikiem Hausmannem założyli Kaliską Społeczność Chrześcijańską. Emil Repphan, fabrykant kaliski, działacz społeczny i filantrop, wraz z Joanną Kuning zorganizował Dom Starców przy ul. Litewskiej w r. 1907. Rodzina Fibigerów, która od Gustawa Arnolda I – założyciela Fabryki Fortepianów w Kaliszu w r. 1873 – poprzez jego syna Gustawa Arnolda II i wnuka Gustawa Arnolda III, nie tylko przyczyniła sie do rozwoju muzycznego Kalisza,  ale również rozsławiła Kalisz swoimi fortepianami i pianinami. Kaliska Fabryka Arnolda Fibigera jako jedyna reprezentowała polski przemysł fortepianowy na Światowej Wystawie w Nowym Jorku w r. 1939. Aktywnie w życiu społecznym Kalisza uczestniczyły także inne rodziny ewangelickie: Fiedlerowie, Fuldowie, Nitzsche, Mehwald, Dreszer, Wunsche i inni, których nie sposób wymienić w jednym artykule. Hołd należy oddać kaliszanom – ewangelikom zamordowanym przez Niemców w lesie skarszewskim, byli to Elwira Fibiger, Alfred Nowacki, Henryk Fulde, Brunon Lompe oraz Konrad Wunsche. A z czasów współczesnych, należy wspomnieć jeszcze jedno nazwisko, a mianowicie Michała Kuhna, pastora kaliskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, któremu dziekuję za informacje i materiały dot. kaliskiego środowiska protestanckiego. 

  Z upływem czasu, Niemcy wyzwania ewangelickiego zasymilowali się z rodzimymi mieszkańcami Kalisza i okolic. W roku 1855 parafia kaliska liczyła 2266 parafian, obecnie jest ich tylko 160. Świątynie ewangelickie w okolicach Kalisza zaczęły świecić pustką a lokalne cmentarzyki zarastać trawą. W miejscowościach Prażuchy, Poroże, Czachulec, Zakrzyn, Plewnia i Przespolew jest ich ok. 17. Najlepiej zachowany to cmentarz w Starych Prażuchach, jednakże naruszony zębem czasu i zaniedbany. Kamienie nagrobne w języku niemieckim  noszą daty z XVIII i XIX wieku. Nieubłagany upływ czasu nie oszczędził też Kościoła Ewangelickiego w Prażuchach. Wybudowany w latach 1805 – 1808 drewniany kościół, później w r. 1833 murowany z dobudowaną w r. 1913 boczną nawą w czasach świetności ledwo mieścił okolicznych parafian. Wybudowanie murowanego kościoła kosztowało 20.011 zł i 25 gr, a projektował go Franciszek Reinstein. Wewnątrz, do tej pory znajdują się zabytkowe organy z roku 1879. Stan kościoła jest bardzo zły, niebezpieczny.  Szkoda. Pastor Gminy Ewangelickiej Prażuchy, Edward Kneifel, w pięknie wydanej publikacji z okazji 125-lecia istnienia gminy szczegółowo i interesująco opisał cały teren i powstanie gminy.

  Podobny los spotkał zabytkowy neogotycki kościół i cmentarz ewangelicki w Stawiszynie. Kościół wybudowany w latach 1785 - 1788 , wpisany do rejestru zabytków w r. 2008, niszczeje i niedługo pewnie zniknie. Wielka szkoda,  ponieważ obiekt ten ma niepowtarzalny klimat i charakterystyczną architekturę. Obiekty sakralne „w stanie spoczynku” stanowią doskonałe tło dla lokalnych izb pamięci lub galerii sztuki regionalnych artystów.  Rewitalizacja tych obiektów, przywrócenie im zabytkowego piękna  i zachowanie dziedzictwa kulturowego winny leżeć na  sercu każdego z nas. Czy powstaną one z gruzów? Czas pokaże. Tymczasem, śpieszmy się aby jeszcze zobaczyć te miejsca, o których wydaje się, że ludzkie  oczy i pamięć zapomniały.

  W artykule wykorzystano informacje pastora Michała Kuhna, materiały zawarte w publikacji Pięćset Lat Reformacji Na Ziemi Kaliskiej, oraz materiały ze strony Grupy Schondorf.
Eleonora Nowak-Serwanski