Uwłaszczenie

Zdarza się, że osoby gospodarujące na nieruchomościach rolnych nie mają uregulowanej sytuacji prawnej w stosunku do posiadanej przez siebie ziemi. Mimo gospodarowania na niej od lat, nie są wpisani do księgi wieczystej i nie posiadają notarialnej umowy kupna. W przypadku takim, w razie śmierci rolnika, powstaje wątpliwość, czy nieruchomości te wejdą w skład spadku po osobie zmarłej, czy będą mogli odziedziczyć je spadkobiercy rolnika? W opisanej sytuacji pomocne mogą okazać się przepisy Ustawy z 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Ustawa ta określa bowiem przypadki, w których z mocy prawa dochodziło do nabycia własności nieruchomości rolnych przez ich posiadaczy. Mimo tego, iż ustawa nie obowiązuje już w obecnym stanie prawnym, skutki prawne powstałe w toku jej funkcjonowania nadal wpływają na kształtowanie sytuacji prawnej osób, będących w posiadaniu gospodarstw o nieuregulowanym stanie prawnym.
 
Kogo obejmuje uwłaszczenie
Zgodnie z ustawą, nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych, zwane dalej „nieruchomościami” i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników, stawały się z mocy samego prawa własnością tych rolników, jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez przewidzianej prawem formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku.
Uwłaszczenie obejmowało więc nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych. Musiały być one dodatkowo objęte w posiadanie przez rolników, którzy nabyli je bez przewidzianej prawem umowy, określonej w powyższym przepisie. W tym miejscu zaznaczyć należy, że dla skutecznego przeniesienia własności nieruchomości, zgodnie z art. 158 k.c., wymagane jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego. Przepisy o uwłaszczeniu odnoszą się więc do osób, które zawarły umowę z dotychczasowym właścicielem, bez zachowania wskazanej powyżej formy.
Ustawa odnosi się również do osób, które gospodarowały na nieruchomościach jako posiadacze samoistni, ale nie zawarli umowy dotyczącej nabycia tych nieruchomości, nawet umowy bez zachowania prawem przewidzianej formy. W sytuacji takiej dodatkowym warunkiem nabycia było nieprzerwane samoistne posiadanie tych nieruchomości przez okres lat pięciu, na chwilę wejścia w życie ustawy. Jeśli jednak osoby te uzyskały posiadanie w złej wierze (tj. np. użytkowały ją, wiedząc, że nie przysługuje im do wskazanych nieruchomości prawo), niezbędny był upływ lat dziesięciu.

Nabycie z mocy prawa
Nabycie własności w oparciu o wskazaną ustawę następowało z mocy samego prawa. Dla uzyskania własności nie było więc konieczne podejmowanie jakichkolwiek działań czy wydanie decyzji przez organ. Osoby, które z chwilą wejścia w życie ustawy spełniały przesłanki w niej określone, stawały się właścicielami. Pozostają nimi mimo późniejszego niewyjawienia tego stanu w odpowiednich rejestrach.
W praktyce może więc mieć miejsce sytuacja, w której właścicielem nieruchomości jest osoba, która uzyskała własność w skutek uwłaszczenia, kto inny zaś widnieje w księgach. Osobom tym przysługuje prawo do domagania się stwierdzenia uwłaszczenia przez sąd i do ujawnienia ich prawa w rejestrze.

Procedura
Sprawy o uwłaszczenie rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym. Wniosek złożyć należy w sądzie właściwym dla miejsca położenia nieruchomości.
Orzeczenie w przedmiocie uwłaszczenia jedynie potwierdza nabycie własności, nie jest natomiast orzeczeniem tworzącym prawo. Oznacza to, że nabycie własności w oparciu o ustawę następowało z datą wejścia w życie ustawy, nie zaś z chwilą potwierdzenia tego stanu przez sąd. Powyższe ma to znaczenie, że o uwłaszczenie można się starać nawet w stosunku do osób już zmarłych. Jeśli  osoby te w chwili wejścia w życie ustawy znajdowały się w warunkach umożliwiających im nabycie własności nieruchomości przez uwłaszczenie, sąd potwierdzi to w postępowaniu. W efekcie, poprzez wykazane stosunku spadkobrania, następcy prawni tych osób będą mogli uzyskać stosowny wpis do ksiąg wieczystych i uregulować ostatecznie własność nieruchomości.
O uwłaszczenie można starać się również w przypadku utraty przez osobę uprawnioną posiadania nieruchomości już po spełnieniu warunków uzasadniających uwłaszczenie, jak również po sprzedaży nieruchomości przez osobę, która bezpodstawnie jest wpisana w księdze jako jej właściciel.

Adw. Maciej Witkowski