Prawo spadkobiercy do otrzymania zachowku

Ważnym, lecz nieznanym powszechnie prawem, jest możliwość domagania się przez spadkobiercę wypłaty zachowku. Przyjrzyjmy się zatem czym jest owo prawo, kiedy przysługuje, oraz w jakiej wysokości można domagać się wypłaty zachowku.

Czym  jest zachowek
Zachowek to nic innego jak prawo spadkobiercy do pewnej części majątku osoby zmarłej. Prawo do przysługuje wskazanym w ustawie osobom, niezależnie od ich powołania do spadku. Ustawodawca zakłada, że pewna część majątku spadkowego zawsze powinna przypaść najbliższym osobom zmarłego, niezależnie od woli samego spadkodawcy. Spadkodawca może sporządzić testament i wskazać w nim dziedziczące po nim osoby, nie ma jednak swobody całkowitej. Instytucja zachowku powoduje bowiem, że pewna część majątku i tak przypaść musi uprawnionemu spadkobiercy. Nawet jeśli spadkodawca postanowi zapisać spadek tylko niektórym ze swoich spadkobierców, innym będzie przysługiwać roszczenie o zachowek.

Komu przysługuje zachowek
Zgodnie z przepisami, prawo do zachowku przysługuje małżonkowi, zstępnym i rodzicom spadkodawcy. Prawo to należy również przyznać przysposobionym i ich dzieciom oraz przysposabiającym. Prawo do zachowku przysługuje, jeżeli spadkobiercy byliby powołani do spadku z ustawy. Warunkiem nabycia prawa do zachowku jest więc zaliczenie uprawnionego do kręgu spadkobierców ustawowych. Nie będą w związku z tym miały prawa do zachowku osoby, które w myśl ustawy należy traktować tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku, np. zrzekły się dziedziczenia czy też spadek odrzuciły.
Zachowek przysługuje, jeśli osoba uprawniona nie otrzymała go od spadkodawcy w postaci powołania go do spadku, uczynionej za życia darowizny, lub tytułem zapisu. Spadkodawca może więc zaspokoić prawa uprawnionych do zachowku nie tylko poprzez powołanie do spadku. Jeśli spadkobierca jeszcze za życia otrzyma od spadkodawcy darowiznę w wysokości odpowiadającej wielkości należnego mu zachowku, jego uprawnienie do otrzymania zachowku uznać należy za wygasłe.
Co należy podkreślić, uprawnienie do zachowku nie należy się wyłącznie w sytuacji, w której spadkodawca pozbawi uprawnionych majątku, poprzez pominięcie ich w sporządzonym przez siebie testamencie. Prawo to istnieje również przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli więc tytułem przykładu spadkodawca jeszcze za swojego życia daruje cały swój majątek jednemu ze spadkobierców, pomijając tym samym innych spadkobierców, będzie przysługiwać im roszczenie o zachowek. Mimo istniejącej początkowo wątpliwości we wskazanej kwestii, ostatecznie, o takim rozumieniu przepisów o zachowku, przesądził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia  13 lutego 2004 r. sygn. II CK 444/2002.

Wysokość zachowku
Ustawa precyzyjnie określa wysokość zachowku, która należna jest uprawnionemu. Zgodnie z ustawą zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, należy się tytułem zachowku połowa wartości udziału, jaki by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli jednak spadkobierca jest małoletni, lub też trwale niezdolny do pracy, należy się dwie trzecie wartości tego udziału. Zachowek liczymy od tzw. czystej wartości spadku, tj. od wartości majątku spadkowego, po odliczeniu długów spadkowych.  Do wartości tej należy natomiast doliczyć darowizny, które spadkodawca dokonał w ciągu 10 lat przed otwarciem spadku, za wyjątkiem drobnych darowizn, oraz dokonanych na rzecz osób nie będących spadkobiercami.

Pozbawienie prawa do zachowku
W pewnych szczególnych sytuacjach możliwe jest pozbawienie spadkobiercy prawa do zachowku. Pozbawienie prawa do zachowku określane jest mianem wydziedziczenia i następuje w testamencie sporządzanym przez spadkodawcę. Pozbawienie prawa do zachowku może nastąpić wyłącznie w przypadkach enumeratywnie wymienionych w przepisach prawa. Podstawą jest niewłaściwe zachowanie spadkobiercy, który wbrew woli spadkodawcy postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, bądź dopuścił się względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Można również pozbawić prawa do zachowku spadkobiercę, który uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Wydziedziczenie nie może jednak nastąpić, jeśli spadkodawca przebaczył już uprawnionemu.

Dochodzenie roszczenia o zachowek
Spadkobierca, który nie otrzymał należnego mu zachowku, ma roszczenie o wypłatę zachowku względem pozostałych spadkobierców. Roszczenia tego można domagać się w sądzie. Roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. W przypadku dziedziczenia ustawowego, przyjąć trzeba, że bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od otwarcia spadku.

Adw. Maciej Witkowski